Als joodse Amsterdammer heeft 'Herman Overdiek' de Tweede Wereldoorlog overleefd. Vanaf 1942 zat hij ondergedoken. Na de oorlog werd hij, als enige overlevende van zijn familie, opgeroepen om naar Indonesië te gaan. Hij weigerde en moest opnieuw onderduiken. Zijn verhaal over de periode in de oorlog en in de jaren erna wilde hij geven, maar wel onder zijn naam uit de illegaliteit: Herman Overdiek. "Het feit dat ik m'n eigen naam niet wil gebruiken is, ik geef het toe, een slecht teken des tijds. Aan de andere kant, ik kan de negatieve signalen, waaronder opkomend neofascisme, die mij gevoelsmatig tot waakzaamheid manen, niet negeren."

De legerarts zei dat ik geen oorlogsslachtoffer was

Ik zat in de cel B2-10. Ik was toen zeventien jaar, minderjarig dus. Ook volgens de Duitse wet.
't Klinkt ongeloofwaardig, want de nazi's waren al bezig met onze vernietiging. Of het nou om een baby of een negentigjarige ging, jood was jood. Toch kwam ik in 1942 vrij. Noem het een wonder. Was het ook. Ik verklaar het, doordat één of andere SD-er zich met 'Grundlichkeit' aan regels hield en de Duitse meerderjarigheidswet heeft gehanteerd. In ieder geval heeft het mij m'n leven gered. Met mij kwam ook een meisje Gomperts vrij, die net als ik, op dat moment zeventien was.
M'n vriend David Tokkie, die gelijk met mij opgepakt was, was achttien en is met anderen naar Mauthausen gebracht en nooit teruggekomen.
Zo kwam ik plotseling thuis, bont en blauw geslagen, kaalgeschoren.
Mijn broers waren toen al weggehaald en gedeporteerd.
Voorjaar 1943 zijn m'n ouders 's nachts van huis gehaald en weggevoerd naar Westerbork. Ik was die nacht niet thuis. Ook toen heb ik de dans kunnen ontspringen. Mijn ouders zijn via Westerbork naar Auschwitz gevoerd en meteen na aankomst vermoord. Dat heb ik pas na de oorlog gehoord. M'n broers zijn ook niet teruggekomen. Jaques, m'n oudste broer, is al in 1942 vermoord, Charles in 1945.

Nadat m'n ouders weggehaald waren heb ik me nog een tijdje kunnen handhaven in de woning. Ik was ontredderd, eenzaam, opgejaagd.
Ik moest me verstoppen, ik had te maken met doodsbange buren die niets met mij te maken wilden hebben, bang als ze waren door de SD gearresteerd te worden wegens hulp aan joden.
Bij het minste zweem van onraad moest ik over de daken weg zien te komen. Op straat was je als jood niet veilig. Er werden razzia's gehouden. In de buurt, in de hele stad, dan hier, dan daar.
In het najaar van 1943 kwam ik in contact met iemand van het verzet. Door zijn hulp kon ik onderduiken in Drenthe, in een klein dorp bij Hoogeveen.
Ik kwam er 's avonds aan. Het was al donker en de regen kwam met bakken uit de hemel. Het eerste wat ik zei toen ik binnenkwam, was: 'Wat een rotweer'. Ik wilde het ijs breken, niet laten merken hoe verlaten ik me voelde. Nou, ik had m'n entree meteen verpest, want het waren diepgelovige mensen, die zelfs regen beschouwden als een zegen van boven... Na mijn verkeerd gekozen begroeting kwam dus eerst een preek.
Het is me altijd bijgebleven. Nee, ik vind het nog steeds wonderlijk hoe de noord- en de zuidpool bij elkaar kunnen komen. Je moet je voorstellen, het waren streng gelovige, gereformeerde mensen die een bepaald idee hadden over Amsterdamse joden. Die dachten dat ik met de Thora was opgevoed. Dat was hun idee van jodendom. Weliswaar een ander geloof, maar toch. Nou, daar kwam ik. Mijn familie was volkomen geassimileerd, ik had nog nooit een synagoge van binnen gezien. M'n moeder hield zo'n beetje vast aan de vrijdagavond, maar dat was meer voor de gezelligheid. We woonden in de Amsterdamse Diamantbuurt, waar de SDAP behoorlijk vertegenwoordigd was, zelf was ik lid van de AJC, nam ook deel aan de activiteiten van die jongerenclub.

Dat bedoel ik nou met die opmerking over de noord- en de zuidpool. We kwamen toch uit verschillende werelden. Maar m'n beschermers in Drenthe bleken wel buitengewoon goeie, rechtschapen mensen te zijn. Ze hadden in ieder geval de moed om een opgejaagde jood te verbergen. We weten inmiddels wel dat dit geen algemeen geldend principe geweest is. Na de oorlog heb ik ze nog vaak bezocht. Voor hen ben ik altijd de Herman gebleven die uit Amsterdam was komen vluchten.
Ik heb me daar ook nuttig kunnen maken, me kunnen uitleven in m'n hobby, tekenen, wat later m'n vak werd. Want ook daar waren vervalste persoonsbewijzen nodig. Ik tekende ook spotprenten die dan weer verkocht werden. De opbrengst ging naar het verzet. Er moesten pamfletten gedrukt worden, een illegaal blaadje uitgegeven.
De meeste tijd zat ik in een soort hol onder de gereformeerde kerk van Nieuwlande. Het was er donker. Als ik werkte, deed ik dat bij kaarslicht. In die tijd van holbewoner heb ik maandenlang geen daglicht gezien.
Op een gegeven moment werd de kerk omsingeld door de SD. Ik was al gewaarschuwd en toen ze het luik van mijn hal hadden ontdekt, was ik gevlogen.
Ik dook onder bij andere mensen in het dorp tot ook daar de SD een inval deed. Bij die familie was voor mij een schuilplaats onder de vloer gemaakt. De SD heeft het niet ontdekt, maar ik was weer door het oog van de naald gekropen.

De bevrijding, ja. Ik voelde me allerminst bevrijd. Ik had m'n ouders, m'n broers, m'n hele familie verloren. Ik voelde me ellendig, eenzaam, uit het lood geslagen. Vind je het gek?
Toen ik naar de woning van m'n ouders ging, was deze bewoond door vreemde mensen en de mij bekende oude buren smeten de deur voor m'n neus dicht. Later heb ik gehoord dat ze de meubeltjes van m'n ouders hadden ingepikt, dat ze me daarom niet binnen wilden laten.
De eerste maanden na de bevrijding had ik geen dak boven m'n hoofd, ik sliep in plantsoenen en in tramhuisjes.
In 1946 ben ik getrouwd. In die eerste tijd ben ik vast geen voorbeeldige echtgenoot geweest, het was voor mij onmogelijk te leven alsof er niks gebeurd was. Normaal werken bijvoorbeeld was er niet bij, ik was te onrustig om binnen vier muren te zitten. In die tijd heb ik m'n brood verdiend door op straat op te treden. Ja hoe? Met een gitaar en liedjes zingen, waaronder 'De gedachten zijn vrij' uit Jan Pierewiet. Een blauwe maandag heb ik nog bij een drukkerij gewerkt. Pas veel later ben ik in m'n vak gekomen, grafisch ontwerper.

In 1948, ik was toen net 23 jaar, werd ik opgeroepen voor de militaire dienst.
In de kazerne van Eefde en later in Haarlem kreeg ik een basisopleiding van drie maanden.
Vaak zat ik in arrest, omdat ik de bevelen niet opvolgde. Dat hele militaire gedoe stond me tegen. Ik wilde onder die diensttijd uit, maar opnieuw onderduiken zag ik ook niet zitten. Op een gegeven moment hebben ze me naar een zenuwarts van het leger gestuurd. Die moest dus nakijken of ik wel geschikt was, goedgekeurd kon worden. Ik heb de man m'n hele verhaal gedaan. Hij was er niet van onder de indruk. En dat ik mezelf tooide met het predicaat 'oorlogsslachtoffer' vond hij helemaal overdreven.
Ik had m'n familie niet verloren door oorlogshandelingen, een bombardement bijvoorbeeld.
Dat was nog in de jaren voor professor Bastiaans zich met de problematiek van de oorlogsslachtoffers bezig ging houden.

Herman Overdiek, 1949

Ik werd dus weer goedgekeurd, hoe beroerd ik er ook aan toe was. Ik moest me in een andere kazerne, in Assen, voorbereiden voor verscheping naar Indonesië. Toen ben ik wel ondergedoken. Opnieuw ondergedoken. Ik was niet van plan mee te doen aan een smerige koloniale oorlog. Want ik kon me wel indenken hoe de bevolking daar zich zou voelen onder onze soldatenbezetting...
Die onderduikperiode heeft drie jaar geduurd. Een zware tijd, niet alleen voor mij maar ook voor mijn vrouw. Ze bleef onverzorgd achter, moest zelf zien aan de kost te komen. Herhaalde malen is zij in het holst van de nacht door de Militaire Politie overvallen. Er werd gedreigd en gescholden. Ze vertelde me later dat de MP tot in de keukenkastjes ging zoeken...
Ze was een sterke vrouw, tien jaar geleden is ze overleden. Maar ze heeft me altijd gesteund in m'n verzet tegen het militarisme.
Ik heb een tijdje ondergedoken gezeten bij een vriend in Den Haag, daarna had ik korte tijd een adres in Aerdenhout, maar ook daar kon ik niet blijven.

De geschiedenis herhaalde zich. Ik was, jaren na de bevrijding, nog steeds op de vlucht. Op een gegeven moment hebben we, mijn vrouw en ik, besloten dat ik naar Israël zou gaan, illegaal, dus weer via een vluchtroute. Op een Italiaans kolenbootje ben ik door de Engelse blokkades geglipt en tenslotte aangekomen in Haifa.
Daar werd ik meteen gearresteerd door UNO-politie en in een kamp opgesloten. Dat was een gevolg van een wapenstilstandsovereenkomst tussen Israël en de Arabieren. De laatsten hadden namelijk bedongen dat mannen in de dienstplichtige leeftijd geïnterneerd werden, zodat ze niet in het Israëlische leger ingelijfd konden worden.
Ik kon uit dat kamp ontsnappen, vond in Haifa onderdak en werk in een pottenbakkerij. Toen heb ik ook m'n vrouw laten overkomen. Na verloop van tijd werd ik inderdaad opgeroepen voor het Israëlische leger. Ik heb die pottenbakkerij vaarwel gezegd, we zijn uitgeweken naar een kibboets.
Tot de administratie van het leger me op het spoor kwam. Wij weer naar een andere kibboets. In die tijd was ik beslist antimilitarist.
Maar de dreiging bleef en we hebben samen besloten toch maar terug te gaan naar Nederland. Tenslotte was het toen al 1950. De koloniale oorlog was over. De consul van Nederland, in die tijd de heer De Beer, heeft ervoor gezorgd dat ik papieren kreeg. Hij heeft me ook gewaarschuwd dat er een grote kans was dat ik bij aankomst in Nederland gearresteerd zou worden, omdat ik gezocht werd als deserteur. Dat had hij namelijk al door gekregen uit Den Haag, toen hij mijn papieren in orde moest maken.
Ik heb het briefje nog dat hij kreeg van de toenmalige burgemeester van Amsterdam. Gedateerd 14 april 1950. 'Ik heb de eer U te berichten, dat ik thans van de burgemeester van Amsterdam een brief heb ontvangen waarin uw mededelingen in hoofdzaak worden bevestigd. Echter staat daarin, dat U door de militaire autoriteiten in Nederland wegens desertie wordt gezocht, weshalve de burgemeester er bezwaar tegen maakt U een paspoort te verstrekken.'
De Beer heeft me bij die gelegenheid nog aangeraden in de kibboets Gal-Ed te blijven. Hij zei erbij dat ik veilig was, omdat Nederland toen nog geen uitleveringsverdrag met Israël had. Maar we wilden terug. Ook in Israël voelden we ons niet thuis.

De Beer heeft daarna moeite gedaan voor mij een zogeheten laissez passer te krijgen, een reisdocument waardoor we toch terug konden reizen zonder paspoort, maar wel via Frankrijk en België.
We hebben het gedaan, maar waarvoor we gewaarschuwd waren gebeurde.
Meteen dat we de grens over waren, in Roosendaal, werd ik door de marechaussee uit de trein gehaald, voor de ogen van m'n vrouw geboeid en weggevoerd. Ik stond inderdaad in het opsporingsboek van de Militaire Politie.
Ik werd naar een kazerne gebracht, in een cel gestopt en enkele dagen door officieren van het Nederlandse leger behoorlijk onder druk gezet om het legeruniform aan te trekken. Ze bedreigden me ook met fysiek geweld, maar toen ik zei dat als ze maar een vinger naar me zouden uitsteken, ik de pers zou waarschuwen, deinsden ze terug. Van die gelegenheid heb ik meteen gebruik gemaakt, een beroep gedaan op de dienstweigeringswet. Ik zei dat ik gewetensbezwaren had om weer in het leger te gaan.
Ik werd overgebracht naar Nieuwersluis, het kamp voor tucht en discipline, zoals ze me vertelden. Daar heb ik ongeveer elf maanden gezeten, de bewakers kregen geen vat op me. Ik liep daar in burger, ik was principieel dienstweigeraar, en gedril nam ik niet, ik weigerde wie dan ook te gehoorzamen.
Maar mijn verzoek om bespoediging als gewetensbezwaarde te worden erkend, werd stelselmatig genegeerd. Tot ik eindelijk en onder zware bewaking naar Den Haag werd gebracht en daar voor de commissie van onderzoek mocht uitleggen waarom ik niet in het leger wilde dienen.

M'n bezwaar werd uiteindelijk erkend. Voor vervangende dienstplicht werd ik naar Vledder gestuurd. Het was een uitzichtloze periode, ik was ingedeeld in een ploeg die de schone taak had stukjes heide te ontginnen. Met een schop die taaie wortels van heidepollen stukslaan, ontzettend zwaar werk. Jaren erna had ik nog last van een krakende arm...
Ik was er nog maar kort toen een bewaker naar me toe kwam, m'n naam noemde en vroeg of ik echt zo heette. Ik bevestigde het en hij zei dat hij iemand gekend had met dezelfde naam ... toen dit een jodenkamp in de oorlog was waar hij als bewaker gewerkt had.
Ik ben die kerel letterlijk naar z'n strot gevlogen. Alle spanningen van in en na de oorlog ontlaadden zich. Ik beleefde alles weer opnieuw, moet me als een woesteling gedragen hebben, raakte gewond, omdat ik door een ruit sloeg. Tenslotte werd ik overmeesterd. Ik werd in een spanlaken gesnoerd. Dat is een verschrikkelijke ervaring, een spanlaken is een nat laken dat, als het eenmaal opgedroogd is, zo stijf als een plank om je lijf zit.
De volgende dag werd ik, nog steeds in dat spanlaken, in een ambulance naar het Academisch Ziekenhuis in Groningen getransporteerd, waar ik als een baaltje ellende afgeleverd werd op de Psychiatrische Afdeling.
Daar ben ik verpleegd, maar wel achter slot en grendel. In die moeilijke periode heb ik nog een zelfmoordpoging gedaan. Toen dat gebeurd was, niet gelukt was, werd ik opgesloten in een isoleercel.
Behandeld ben ik daar door dokter Blijham. Ik moest mijn levensgeschiedenis vertellen. Ik weet dat dokter Blijham geschokt was. Hij zei alleen: 'Dit alles zou zelfs een buffel geveld hebben.'
Na een tijdje werd ik voor die vervangende burgerdienst afgekeurd.

De geschiedenissen van de Indonesië-weigeraars, ieder van ons heeft schokkende ervaringen opgedaan. Het maakt duidelijk dat we te maken hadden met een regering die meedogenloos was jegens principiële Indonesië-weigeraars. Er was totaal geen begrip, wat je ook had meegemaakt, wat je achtergrond ook was. Maar ondanks alle moeilijkheden die je te verduren had, jij zelf, je vrouw, ben ik er toch trots op dat ze mij en anderen niet op de knieën hebben gekregen. We waren onze tijd vooruit. Ik heb altijd, ook in de moeilijkste momenten, gedacht dat we eens gelijk zouden krijgen, dat eens duidelijk zou worden dat die oorlog in Indonesië fout is geweest."