Commentaar 109 - 21 december 2008

NS en de uitholling van de arbeid

Joop Zinsmeister

Een belangrijke bijkomstigheid van de marktwerking in de publieke sector is dat de beroepsuitoefening van vakmensen onder invloed van het commerciële criterium degradatie van de arbeid meebrengt. Het gaat er niet meer om dat zij hun vak goed uitoefenen (docent, arts, hulpverlener, of conducteur), maar dat ze voldoen aan productienormen.

Deze depersonificatie lijkt bij de Nederlandse Spoorwegen zijn vruchten af te werpen, althans daar lijkt het op volgens de PvdA'er Samsom. Hij vindt dat het met de dienstverlening zo goed gaat dat de NS voor een lange tijd de toezegging moet krijgen als enige het reizigersvervoer over het hoofdspoor te mogen verzorgen. Over de arbeidsinhoud zegt hij echter geen woord.

Omwenteling

Onlangs zat ik in de trein en was ik getuige van een discussie tussen een man en een conducteur. De man was met twee kleine kinderen op stap en had railrunnertjes voor de kleintjes aangeschaft, maar was vergeten zijn eigen kaartje van een stempel te voorzien. Hierdoor reisde hij met een ongeldig vervoersbewijs, aldus de conducteur en derhalve kon hij een fikse boete tegemoet zien. De conducteur, zo'n fris jong type dat past bij de hedendaagse zakelijkheid, honderd procent zelfverzekerdheid en weinig kennis, zei bereid te zijn het ontbreken van een identiteitsbewijs door de vingers te zien.
Mijn opmerking dat hij toch even een stempeltje op het kaartje kon zetten, werd niet in dank afgenomen: "Meneer, iedereen moet over een geldig vervoersbewijs beschikken, dat zijn de regels en daar houd ik mij aan. Wilt u zich er niet mee bemoeien." Nu ben ik een ervaringsdeskundige, want mij is pakweg tien jaar geleden hetzelfde overkomen en de toen vriendelijke conducteur hoefde ik niets voor te zeggen. Hij stempelde uit zichzelf mijn kaartje en zei met een vette knipoog "En de volgende keer zelf doen". In tien jaar tijd lijkt wel een complete omwenteling te hebben plaatsgegrepen bij de NS.

De regels

Dat vindt Diederik Samsom ook, lees ik in De Volkskrant van 2 december 2008. Volgens hem zijn bij de NS "de jaren van chagrijn voorbij", de concessie voor het reizigersvervoer over het hoofdspoor tot 2015 kan dan ook verlengd worden tot 2030. Vooral omdat het Rijk en de NS samen de komende jaren voor miljarden gaan investeren in het spoor. Nu gun ik de NS veel, sterker nog voor mij had die marktwerking nooit gehoeven, maar wat Samsom beweert, is pertinent onwaar. Bij de NS zijn de jaren van chagrijn aangebroken.
Wat er heeft plaatsgevonden de afgelopen tien jaar weet ik niet precies, maar het lijkt erop of alle conducteurs door nieuwe zijn vervangen. Hoe zij zich gedragen, kan nooit verklaard worden uit de cursus klantvriendelijk werken. Zo legde een conducteur mij laatst uit - dienstverband anderhalf jaar - dat het meest klantvriendelijke is, zorgen dat de trein op tijd vertrekt. Daar hebben de reizigers recht op. Dit meldde hij op mijn vraag waarom de treindeuren consequent een halve minuut te vroeg pal voor mijn neus worden dichtgegooid? Mijn verweer dat het juist klantvriendelijk is dat een conducteur de deuren nog even openhoudt voor de mensen die aan komen hollen, bestreed hij met: "maar zo zijn de regels, meneer en daar houd ik mij aan. Deden we dat allemaal, dan zouden de treinen nog meer op tijd rijden." Wat een verschil met de vroegere conducteur die zelf baas was over de trein en zelf besliste niet te vertrekken wanneer er nog mensen mee wilden.

Zelfstandig denken.

Bij de NS heeft zich dus een gedaanteverwisseling voltrokken. Waar is die conducteur gebleven die met kennis van zaken, en op ervaring gebaseerd, situaties inschatte? Waar is die zelfstandig denkende conducteur die zelf besliste wel of niet een boete uit te delen of de trein wel of niet te laten vertrekken? Die conducteur is vervangen door de "ik houd me aan de regels" beambte. Dat de deuren vijftien seconden voor vertrek worden gesloten, is een richtlijn uit de nieuwe afrekencultuur - NS rijdt stipt op tijd - die weer het gevolg is van de privatisering. De depersonificatie van de conducteur hoort daar ook bij: standaardisering, normering, certificering in plaats van persoonlijk initiatief en ervaring. Dat is niet alleen bij de NS zo, maar een meer algemeen verschijnsel als resultaat van de marktwerking.
De conducteur is natuurlijk slechts de zichtbare buitenkant van een bedrijf dat 'resultaatverantwoordelijk' moet opereren en daarvoor de relatieve autonomie die de werknemers hadden, heeft weg gereorganiseerd. Uitgeholde arbeid is de prijs van de marktwerking op het spoor. Nu lijkt Samsom wel te erkennen dat lange termijn planning en de tucht van de markt elkaar in de weg zitten, maar over de inhoud van de arbeid hoor ik hem niet. Je zal het maar met je arbeid zien gebeuren.