Commentaar 121 - 7 juni 2009

Halal en de echte systeemcrisis

Sjaak van der Velden

Het is toch wat met zo'n crisis. Van alle kanten worden we bestookt met onheilstijdingen; de werkloosheid gaat stijgen, de inkomens staan onder druk, de ontwikkelingssamenwerking moet worden stopgezet. En als we halal hadden gebankierd, was dit alles niet gebeurd. Gek genoeg zitten de laatsten, de profeten van de orthodoxe islam, er nog het dichtste bij. Vanuit hun oude boeken komen ze tot het idee dat er echt sprake is van een systeemcrisis.

Eigenlijk hoor je daar niet veel over, over een systeemcrisis. Sommige commentatoren nemen weliswaar het woord in de mond, maar ze bedoelen dan vooral dat het systeem van bankieren in crisis is of de crisis heeft veroorzaakt. Een crisis van het kapitalisme, een overproductie- of voor mijn part onderconsumptiecrisis, dat zijn de termen die vrijwel niet vallen. Toch kan het haast niet anders of de crisis kan ook in dergelijke termen worden beschreven, want alle tekenen wijzen er op dat de huidige erg lijkt op die van de jaren dertig. De historicus Eric Mecking schreef vorig jaar een boek waarin hij beide crisissen beschreef, vergeleek en wees op het grote gevaar van deflatie. Door de economische wereld werd hij een beetje weggezet als non-valeur, maar wat is sinds enkele maanden ineens het grote spookbeeld voor veel economen? Deflatie.

Een uitgestelde crisis

Dan blijft natuurlijk wel de vraag waar het aspect van de overproductie blijft. Marxistische economen wijzen er op dat deze crisis eigenlijk een uitgestelde crisis is, één die al begon in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Die begon volgens velen met de oliecrisis, maar het was eigenlijk een tijd van overproductie en afzetproblemen.
De eerste reactie van ondernemers was een golf van massaontslagen en pogingen om de lonen te verlagen. De arbeiders reageerden op hun beurt daar weer op met bedrijfsbezettingen en een aantal grote stakingsbewegingen in de jaren zeventig. De staat als comité ter behartiging van de heersende klasse sprong de ondernemers vervolgens te hulp. Wereldwijd werden de sociale uitgaven teruggedrongen en ontwikkelde het neoliberalisme zich tot populairste ideologie. Veel voordelen die de arbeiders hadden bevochten in de jaren zestig werden teruggedraaid. Om een voorbeeld te noemen, de reële lonen in Nederland waren de hele periode 1980-2004 lager dan in 1979. In een fors aantal landen stonden de rechten van vakbonden en werknemers onder druk om voor hun belangen op te komen. Het ergste was dit natuurlijk in het Chili van Pinochet, maar ook in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk heersten de 'union busters'.

Iedereen op de pof

Lagere lonen, vergroting van de inkomensverschillen en beperking van de rechten om hier iets aan te doen, zouden volgens de neoliberalen de economie weer uit het slop trekken. Dat was echter kortzichtig gedacht, want lagere lonen betekenen juist een afname van de afzetmogelijkheden. Vergroting van de afzet naar andere gebieden op aarde bood ook slechts beperkt soelaas, want dat zijn de landen waar een deel van de westerse industrie juist naartoe was getrokken vanwege de lage lonen aldaar. En autofabrikant Henry Ford wist het een eeuw geleden al: hogere lonen zijn goed voor de afzet, lage lonen niet. Zoals de beste man eens verzuchtte: "mijn grootste fout is geweest dat ik de lonen niet nog meer heb verhoogd."
Toen kwam het laatste redmiddel in beeld: vergroting van de kredietfaciliteiten. Eerst maakten de staten ongelofelijke schulden en later mochten ook de burgers dat doen. Kopen op krediet leek de nieuwe orde te worden. Om een voorbeeld te nemen, wie vroeger een huis kocht, moest vanaf de eerste dag naast de rentebetaling een deel van de schuld aflossen via een annuïteitenhypotheek of een lineaire. Goocheme bankjongens bedachten allerlei nieuwe constructies waarbij de hypotheek aflossingsvrij was en je kon aflossen door in aandelen te beleggen. Mensen werden steeds gekker gemaakt om zich in de schulden te steken, maar wat elke huisman/vrouw had kunnen vertellen: als iedereen op de pof leeft, dan gaat het een keer fout.

Geen afgestelde crisis

Door de aanschaf van producten op basis van een lening groeide de echte economie weer, hoewel veel kapitaaleigenaren daar eigenlijk niet aan mee wilden werken. Zij belegden hun kapitaal liever in financiële producten, want daar waren de te verwachten rendementen vele malen hoger dan in de sectoren waar producten worden bedacht, gemaakt, vervoerd en verhandeld. Een doorsnee huisvrouw/man had ook hier iets wijs kunnen vertellen: rendementen in de financiële sector kunnen op termijn nooit hoger zijn dan de groei van de echte economie. Toch dachten veel 'slimme' mensen dat dit wel kan. Zo creëerden ze zeepbellen, waar de huizenzeepbel de laatste van is.
En toen klapte de boel. De lucht loopt weg uit de laatste zeepbel en de ware aard van de kapitalistische crisis die al dertig jaar in de lucht hangt, blijkt overduidelijk. Alle voorspelde rampspoed lijkt nu echt over ons te komen. Het heeft weinig zin individuen als schuldige aan te wijzen, zoals sommigen doen. Vrijwel niemand heeft de wet overtreden of dingen gedaan die niet konden volgens de heersende ideologie. Mensen verwijten dat ze het onderste uit de kan willen halen, is net zo onzinnig als een leeuw verwijten dat hij een impala opeet.

Voorkapitalistische verhoudingen

Fundamentalistische moslims hebben gelijk, als ze stellen dat de economische crisis in het systeem zit ingebakken. Hun oplossing raakt echter kant noch wal. Halal bankieren is echt geen oplossing voor deze en alle andere kapitalistische crisissen. Die vorm van bankieren is een terugkeer naar voorkapitalistische verhoudingen, toen nog nauwelijks sprake was van warenproductie en handel slechts op beperkte schaal plaatsvond. Lenen bestond slechts als uitzonderingsverschijnsel, bijvoorbeeld in tijden van hongersnood. Christenen dachten er vroeger trouwens ook zo over. De Akener Rijkssynode uit het jaar 789 zegt volkomen in overeenstemming met de opvatting dat dingen slechts gebruikswaarden zijn: "Wie geld geleend heeft, ontvangt geld terug; wie een ding geleend heeft, ontvangt hetzelfde terug; zoveel als hij gegeven heeft."
Maar de wereld is veranderd, en ook islamitische bankiers willen geld verdienen. Noem het wat mij betreft geen rente, maar de schoorsteen moet ook daar roken en een crisis kunnen ze niet voorkomen. Die hoort bij het kapitalisme en dat is door alle nationaliteiten en religies heen het heersende systeem op aarde.