Commentaar 125 - 2 augustus 2009

De lange golf en de crisis

Wim Boerboom

Eigenlijk is er niet zoveel nieuws onder de zon. Goed, er is sprake van een crisis, een financiële crisis, een bankencrisis. Het primaire gevaar is (misschien) verdwenen. Maar de crisis is eigenlijk slechts een uitbraak van onderhuidse spanningen in de economie. En na de uitbraak begint het pas, dat zal de komende jaren blijken. Zo gaat dat al sedert het ontstaan van het kapitalisme.

De aandacht voor de onderhuidse spanningen die op gezette tijden uitbarsten in een crisis, is vooral bestudeerd in de - marxistische - politieke economie. Marx zelf was er voortdurend mee bezig. Aan het einde van het voorwoord bij de tweede druk van Das Kapital in 1873 verwoordde hij het plastisch als volgt: "De crisis is weer in aantocht, ofschoon zij zich nog in het beginstadium bevindt; zowel door het brede terrein dat de crisis bestrijkt als door de heftigheid van haar uitwerking zal bij de geluksvogels van het nieuwe Heilige Pruisisch-Duitse Rijk de dialectiek erin geranseld worden." (I. Lipschits, Karl Marx Het Kapitaal, 1978)

Toevallig evenwicht

De dialectiek … Die maakt dat de marxistische politieke economie, meer dan de 'mainstream economics', oog heeft voor een verloop van het economisch gebeuren in termen van tegenspraak, van contradictie, en daarmee voor de crisis.
Naast de dialectiek is het marxistisch paradigma (voorbeeld, zienswijze) ook gevormd door de elementen 'historie' en 'materialisme'. Die zorgen ervoor dat de marxistische analyse de ontwikkeling van de economie beziet als deel van een historisch proces dat verloopt in termen van tegenspraken. En dit proces wordt richtinggevend bepaald door de technische ontwikkeling (productiekrachten).
In deze opvatting is de voortdurende gang naar een crisis de normale gang van zaken, een zich toevallig voordoend evenwicht vormt de uitzondering. In de gangbare economie is het vóórkomen van crises de afwijking die gecorrigeerd kan worden. Dit verschil in benadering verklaart de belangstelling onder marxistische economen en statistici voor een periodisering van de geschiedenis van het kapitalisme in de zogenaamde lange golven, een op- en neergaande beweging in termen van groeicijfers, investeringen, prijzen, enzovoort van 45 tot 55 jaar.

Fasen en perioden

Bekende namen zijn Kondratieff, naar wie de lange golf is genoemd, Parvus (A. Helphand), de Nederlanders J. van Gelderen en Sam de Wolff en Joseph Schumpeter, Ernest Mandel, Chr. Freeman en - uitzonderingen bevestigen de regel - de niet-marxist Jaap van Duijn, oud-topman van Robeco die een omvattend werk over dit onderwerp schreef (1982). Schumpeter heeft de fasen van de golf benoemd. Achtereenvolgens de fase van welvaart die omslaat (het bovenste omslagpunt) in een fase van recessie, welke zich voortzet in een depressie die omslaat (het onderste omslagpunt) in een fase van herstel, welke zich voortzet in de fase van welvaart enzovoort, als gezegd in een periode van 45 tot 55 jaar.
De discussie over deze golf heeft zich nogal afgespeeld rond de verklaring van de omslagpunten. Nodig, wil er sprake zijn van een golf. Maar daarnaast is ook getracht, de perioden min of meer af te bakenen en de benoemen. Zo komen Christopher Freeman en Carlotta Perez tot vijf perioden van op en neergang:
1. van 1770/1780 tot 1830/1840,
2. van 1830/1840 tot 1880/1890,
3. van 1880/1890 tot 1930/1940,
4. van 1930/1940 tot 1980/1990,
5. van 1980/1890 tot nu.
Anderen maken een vergelijkbare indeling.

Onderste omslagpunt

Met name door Schumpeter is het onderste omslagpunt toegeschreven aan nieuwe revolutionaire basistechnologieën, (bijvoorbeeld de chip) die een zwerm van nieuwe technologieën meetrekken en aldus een innovatieve omwenteling in het productie- en distributieproces veroorzaken.
Mandel schrijft de omwenteling toe aan technieken die de productie in beweging zetten.
Eerste periode: de nog ambachtelijk en in manufacturen voortgebrachte stoommachines.
Tweede periode: de machinaal voortgebrachte stoommachines.
Derde periode: de massale toepassing van de electro- en explosiemotor.
Mandel heeft de vierde periode niet meer helemaal kunnen overzien. Maar deze staat inmiddels bekend als de periode van de Fordistische massaproductie met het lopende band systeem.
De laatste golf is opgestuwd door de micro-elektronisering, met in het verlengde de nieuwe informatie- en communicatietechnologieën, automatisering van productie- en distributieprocessen, enzovoort.

Bovenste omslagpunt

Het bovenste omslagpunt wordt toegeschreven aan uitputting van nieuwe mogelijkheden op basis van de dan nog bestaande technologieën. En als gevolg hiervan blijft groei van de vraag naar (duurzame) consumptiegoederen en productiemiddelen uit.
En hier komen de banken en andere financiële instellingen in het spel. Zij kunnen een 'natuurlijke' (in kapitalistische zin) omslag uitstellen door kredietverlening, zowel aan consumenten als ondernemers, en daarmee een 'onnatuurlijke' vraag in stand te houden. Zij verleiden zowel consumenten als ondernemers om reeds te besteden wat in feite eerst nog maar eens verdiend moet worden.

Om bij de huidige crisis terug te komen, uitstel en verleiding zijn grootschalig toegepast door middel van hypotheken, persoonlijke leningen en het systeem van creditcards, waardoor in het bijzonder in de Verenigde Staten de gemiddelde consument het zicht op zijn bestedingslimiet uit het oog verloor. En gezien de internationale verwevenheid van het financieringssysteem, waren de effecten ook internationaal.
Nu de crisis - te vergelijken met een heftige koortsuitbraak - inmiddels kennelijk enigszins onder controle is, zal de ziekte, de neergaande fase van de golfbeweging duidelijker op de voorgrond treden. En die ziekte zal algemener voelbaar worden.