Commentaar 135 - 20 december 2009

Ouderen en werk

Joop Zinsmeister

Ook een liefhebber van het Nederlands elftal? Ik geniet het meest als ze gaan praten. Vroeger waren de broertjes De Boer mijn favorieten. Nu is het Wesley Sneijder. Na zijn transfer van Madrid naar Milaan vertelde hij in de Volkskrant (5 september 2009) dat Real Madrid hem respectloos heeft behandeld. "Real heeft al jaren een schuld, maar ze gaan achteloos met miljoenen om. Maar het gaat mij vooral om de manier waarop ze met spelers, met mensen zijn omgegaan. Dat is zwaar, zwaar, zwaar respectloos geweest. Ze gaven me het gevoel dat ik een werknemer van een bedrijf was." Aldus deze miljonair die zich miskend voelt. Maar ironisch genoeg, is zijn uitspraak meer dan raak. Want wat is dat gevoel dat iedere zichzelf respecterende werknemer herkent?

Beschikbaar zijn

Het is in het belang van alles en iedereen dat in een samenleving passende arbeid beschikbaar is voor allen die daarmee in hun levensbehoeften moeten voorzien. Vanwege de steeds hogere eisen die aan mensen gesteld worden om de winsten te maximaliseren, krijgen steeds meer (potentiële) werknemers in de huidige samenleving te horen dat ze onrendabel zijn. Sterker nog, mensen worden meer en meer gedwongen zich geschikt te maken voor de prestatiemaatschappij en worden gestraft als ze dat niet kunnen.

Zo leidt de afschaffing van bijstand aan jongeren onder de 27 jaar er slechts toe dat ze langer goedkoop werkloos zijn. De afschaffing van de WAO of verlaging van de uitkering voor diegenen waar geen ander etiket dan 'arbeidsongeschikt' op te plakken is, heeft ertoe geleid dat ze langer goedkoop werkloos zijn. Velen die bij de herkeuringen zijn goedgekeurd, hebben geen werk gevonden en moeten genoegen nemen met een lagere of geen uitkering, zonder uitzicht op passende arbeid. Tot slot heeft de verhoging van de AOW-leeftijd tot gevolg dat mensen langer goedkoop beschikbaar moeten zijn voor de arbeidsmarkt, zonder kans op een fatsoenlijke baan. Want laten we wel zijn, boven de zestig jaar werken nauwelijks mensen en die dat wel doen, zijn de hoger opgeleiden met in het algemeen leuk werk en de onmisbaren in sectoren als de zorg en het onderwijs.
Bij een onderzoek in de regio Amsterdam blijkt dat 2 procent van de werkgevers bij een vacature overweegt een werknemer in dienst te nemen die ouder is dan 45 jaar. De overige 98 procent dus niet (J. Zinsmeister, e.a., De praktijk van het beleid rond oudere werknemers. Ouderenbeleid en leeftijdsbewust personeelsbeleid in de regio Amsterdam, Tijdschrift voor arbeidsvraagstukken, nummer 3 2007).

Op het moment dat er krapte op de arbeidsmarkt ontstaat, wordt een groep bedacht die zich beschikbaar moet stellen. Niet om deze groep aan passende arbeid te helpen, maar wel omdat het reservoir aan werkzoekenden gevuld moet blijven. Verder mag je niet te veel kosten en je moet vooral je mond houden.

Passie voor het vak

Zo komen we tot de kern van de zaak. Bij nog lopend onderzoek onder oudere - vrouwelijke -werknemers in een Amsterdamse zorginstelling valt op dat zij zich net als Wesley Sneijder miskend voelen. Dat komt door het beleid van de overheid en de zorgverzekeraars die naar lagere kosten en een hoger profijt streven, waarbij de arbeid een geliefde bezuinigingspost is. Verzorgenden houden van mensen. Ze kennen de interesse in de ander, de behoefte om dementerenden te helpen, de behoefte om plezier te hebben in het werk. Goed willen doen, is het onderliggende beroepsmotief van deze werknemers. Zij hebben een roeping die verder gaat dan een beroepscode (zie voor een boeiend betoog over de Engelse gezondheidszorg: R. Sennett, De Ambachtsman, de mens als maker, Amsterdam 2008).

De beleidsmakers hebben heel wel door dat deze oudere, maar ook de schaarse jongere. vrouwen, dit werk blijven doen uit passie voor de verzorging van dementerenden, naast het broodnodig inkomen dat ze ermee verdienen. Want waar kun je anders als laagopgeleide vrouw aan het werk? Naast enkele beter opgeleiden hebben veel van deze vrouwen niet meer dan vier jaar lager onderwijs, hetgeen zowel opgaat voor de migrantenvrouwen als hun autochtone zusters. Waar deze vrouwen vroeger niet in de zorg konden werken vanwege hun onvoldoende opleiding, zijn ze nu van harte welkom. In de zorginstelling krijgen ze aanvullende scholing om op het laagste niveau werkzaam te kunnen zijn.
Uit dit zelfde, nog niet afgeronde onderzoek blijkt dat hun grote grief is dat zij als vakvrouwen, soms al veertig jaar of langer werkzaam in de zorg, geen zeggenschap hebben over hun arbeid. Bovendien worden ze om de haverklap geconfronteerd met een deskundige of scholingsconsulent of beleidsmaker, dikwijls gespeend van iedere kennis van zaken, die komt vertellen hoe ze hun werk moeten doen. Met weer minder mensen en meer richtlijnen.
Deze oudere vrouwen willen met pensioen, Niet vanwege hun vak - waar zij trots op zijn - maar vanwege het gebrek aan zeggenschap over hun arbeid. Of zoals één van hen het zei: "Dit werk is mijn passie, maar ik ben het zat om voor een baas te werken." En dan ook nog tegen een hongerloontje.

Arbeidsreservoir

In het debat over de AOW is leeftijd pure willekeur. Het gaat om de kosten van de arbeid, crisis of niet, en om de zeggenschap. De verhoging van de AOW-leeftijd dient slechts om het reservoir aan arbeiders te vergroten en zo de arbeidsmarkt voor werkgevers ruim te houden. De ouderen zijn niet gewenst als werknemer, maar wel geschikt om het reservoir aan potentiële arbeidskrachten zo groot mogelijk te houden. Zo kunnen de kosten voor de arbeid worden gedrukt en de zeggenschap over de arbeid aan de werkvloer onthouden worden.
Iedere zichzelf respecterende werknemer ervaart met enige regelmaat deze ontkenning van het vakmanschap en de positionering als werknemer zonder zeggenschap tegen lage betaling. Zou Wesley Sneijder dit gevoel bedoeld hebben?