Solidariteit – commentaar 217 - 10 februari 2013

Groen, links of liberaal?

Marten Buschman

Twee weken geleden publiceerde de commissie Van Dijk haar rapport over de voor GroenLinks mislukte verkiezingen. Helder geschreven, een open analyse en concrete aanbevelingen, zo lijkt het.

We hebben het allemaal gezien in 2011 en 2012. Na het plotselinge vertrek van Femke Halsema - met tien zetels in de Tweede kamer en meer in de peilingen - kwam de klad er in. Het leek of niets meer goed kon gaan. In ieder geval ging niets goed. Kunduz-missie en Lenteakkoord zijn de twee belangrijkste inhoudelijke kwesties. Met daarnaast het onderlinge getouwtrek over veel en vooral wie lijsttrekker zou worden.

Verhullend en onthullend

Het door de commissie vertelde feitenrelaas is meer dan de eerdere reconstructie van redacteuren van Vrij Nederland, herfst 2012. Maar in de grond van de zaak dezelfde analyse. Een falende Jolande Sap, onderlinge ruzies in de Kamerfractie, een amateuristisch partijbestuur (eigenlijk van de gehele partij), afstand tussen partij(leden) en Kamerfractie enzovoort. Het komt allemaal aan de orde.
Eén onderwerp wil ik eruit lichten. Het wordt behandeld in het onderdeel "dieper liggende oorzaken in partijorganisatie en cultuur": de organisatiecultuur. Dat het aan de orde komt, is positief. Het had wat mij betreft veel grondiger en diepgravender gemogen, omdat de organisatiecultuur van GroenLinks haaks staat op de Machiavellistische vereniging.

Maar eerst wat algemene indrukken. De schrijvers zijn snoeihard in hun analyse, maar soms ook vergoelijkend. En wat ook opvalt, is dat ze vaak de derde persoon gebruiken. De "lijsttrekker", de "commissie", "één van de fractieleden". We weten allemaal wie het zijn, waarom geen namen genoemd? Over het Lenteakkoord wordt gezegd dat het niet goed verkocht is en dat de tegenstander het akkoord 'herframed' heeft. Dat laatste is natuurlijk een opmerking van een verliezer. Jolande Sap heeft nog geprobeerd de partijen die niet mee deden, de PvdA en SP, te 'framen' als onverantwoordelijke buitenstaanders. Waarom gewoon niet erkend dat het akkoord een fiasco was. Ook zo 'Kunduz': veel mensen "percipieerden deze missie als steun aan het kabinet". Dat was het natuurlijk ook, noem het dan ook zo!
Uit de analyse van het stemgedrag blijkt dat de crisis eigenlijk nog veel dieper zit: één op de zes leden van Groen Links heeft niet op de eigen partij gestemd. Onthullend en onthutsend.

Organisatiecultuur en politieke jungle

Cultuur dus. Of eigenlijk de organisatiecultuur van de partij. Nu is dat een voor velerlei uitleg vatbaar begrip. De ene keer is het een kenmerk van een organisatie, de andere keer is de organisatiecultuur uiting van een bepaalde maatschappelijke cultuur. Of wat ik prefereer: cultuur is de organisatie en bepaalt daardoor de structuur, de wijze van omgaan en hoe de doelstellingen uitgevoerd worden.
De schrijvers van het rapport laten het in het midden op welke manier ze de organisatiecultuur willen veranderen. Ze zien aspecten als "de omgang met elkaar is niet conform onze intrinsieke kernwaarden" en "we gaan niet goed om met ons menselijk kapitaal en "we zijn te veel zachte heelmeesters". Dat zal wel allemaal kloppen, maar het is slechts een constatering waarmee niet veel meer gedaan wordt dan de mededeling dat cultuur kleuring geeft aan onder meer de partijstructuur.

Een politieke partij als GroenLinks rust op de kernwaarden en is tegelijk een politieke organisatie. Dat is volgens mij de kern van de huidige problematiek van de partij. Een organisatie met kernwaarden "beklijft in gedeelde zingeving", zoals Gareth Morgan het bondig beschrijft. Maar wat die kernwaarden van GroenLinks zijn, wordt in het rapport niet echt duidelijk. De schrijvers noemen "emancipatie van het individu, respect voor andersdenkenden en collectieve zorg voor de zwakkeren"; een partij van hoge idealen en met een enorm hoge moraliteit (opleggen aan anderen!). In het dagelijks handelen van partijleden komt dat niet naar voren volgens de rapporteurs. De centrale vraag is hoe die idealen doorwerken in de organisatie van een politieke partij.
Over het wezen van een politieke organisatie kunnen we terecht bij de oude leermeester Machiavelli. Verborgen agenda's, zwarte pieten, geheime kongsi's, overbieden om je eigenlijke doelstelling binnen te halen, framen en reframen, het hoort er allemaal bij. Combinaties van een strategie voor de eigen carrière en de partij-strategie spelen door elkaar. Kritiek op het functioneren van een collega wordt dan vaak gezien als eigenbelang van de criticus. De bekritiseerde zal de kritiek dan ook aanzien als een politiek handelen. Dat Jolande Sap niet inzag dat ze op moest stappen, ondanks opmerkingen van vele partijgenoten, zal ongetwijfeld te maken hebben met haar oordeel over verborgen agenda's en eigenbelang van die partijgenoten.

Cultuurverandering eerst

De opmerking van de commissie dat Groen Links een open discussie moet aangaan, zonder een cultuurverandering te verankeren (en dus niet in structuren of discussie-dagen), vind ik naïef. Ook naïef is te veronderstellen dat GroenLinks anders zou zijn dan de overige partijen. In elke partij is er strijd tussen groeperingen en een spanning tussen carrièredrang en partij-idealen. Een open lijsttrekkersdebat is niet gediend door lief voor elkaar te zijn, noch door met modder te smijten. In beide gevallen komt het tussen de twee antagonisten niet meer goed. Ook de geschiedenis van linkse partijen levert het beeld op van verpolitiekte organisatie en interne verhoudingen. Hoezeer ook naar buiten toe de schone schijn getoond wordt.
Het is een fundamenteel gebrek aan het rapport dat de commissieleden zich niet bewust zijn van de tegenstrijdigheid in GroenLinks tussen een Machiavellistische organisatie en een idealistische partij.

Een laatste punt. De Groenen in Duitsland zijn genoemd als voorbeeld van een geslaagde groene politiek, zowel op electoraal gebied als de inhoud: duurzaamheid en anti-kernenergie en een organisatie met gezamenlijke waarden. GroenLinks in Nederland noemt zich 'groen' en 'links' en heeft onder Halsema veel liberale elementen in zich opgenomen. Voor al deze onderwerpen zijn er in Nederland aparte partijen. En al deze partijen slokten grote aantallen kiezers en leden op: liberaal bij D66, links bij SP en PvdA en groen bij de Partij voor de Dieren. Of er iets te redden valt, de toekomst zal het leren. Ik ben niet positief over de kansen van GroenLinks. Een voortzetting voor zowel links, groen als liberaal ligt niet voor de hand. De aanzetten tot cultuurverandering van organisatie en partijleden zijn echter interessant genoeg om te blijven volgen.