Solidariteit – commentaar 227 - 30 juni 2013

Europa en het 'dubbelkarakter' van de staat

Wim Boerboom

Niet alleen de vakbeweging 1, ook de staat kent een 'dubbelkarakter'. Enerzijds is de staat "een comité dat de gemeenschappelijke zaken van de gehele bourgeoisklasse beheert" (Communistisch Manifest). Anderzijds moet de staat de burgerrechten van alle ingezetenen garanderen.

In de huidige tijd en omstandigheden komt de beherende staat neer op het in alle opzichten faciliteren van de kapitalistische productie, handel, kredietverlening, enzovoort. Kapitalistisch betekent dat alle activiteiten in dienst moeten staan van de accumulatie van kapitaal; eigentijds gezegd: in dienst van de economische groei. In het tweede biedt de staat ook veiligheid, gelijkheid voor de wet, stemrecht en dergelijke.

Kapitalistische staat

Vanwege dit dubbelkarakter moet de staat handelen volgens een andere logica - namelijk de logica van de Macht - dan die van de dragers van de kapitalistische productie, handel, kredietverlening enzovoort, te weten de logica van de groei. En daardoor kan de staat soms in het belang van het Kapitaal als geheel in conflict komen met onderdelen daarvan.

De afbakening van staten is een ingewikkeld proces geweest. We spreken nu van de natiestaat, als zouden staten een nationale identiteit hebben. Maar wat is de inhoud van 'nationaal'? Veel staten kennen omvangrijke minderheden, bijvoorbeeld in midden Europa. Oorlogen en vredesbesprekingen hebben staten gemaakt (België) en opengebroken (Joegoslavië). Duitsland is gegroeid van een Statenbond naar een Bondsstaat.
Maar hoe ook ontstaan en welke inhoud aan de identiteit is gegeven, in een kapitalistische sociale formatie heeft de staat een 'dubbelkarakter'. Het dienen van het kapitalistische bedrijfsleven heeft daarin, als het er op aan komt, voorrang boven de andere kant van de medaille.

Europese eenwording

Tegen deze achtergrond plaats ik de problematiek rond de Europese eenwording. De grondleggers kan een marxistische benadering niet ontzegd worden. Zij begonnen aan de inrichting van de zogenaamde, materiële onderbouw: de Europese Kolen- en Staalgemeenschap. Tevens een gemeenschappelijke belangenorganisatie die nieuwe oorlogen moest voorkomen. Deze economische onderbouw werd uitgebouwd naar een Europese Economische Gemeenschap (EEG) en vervolgens een Economische Unie (EU). Was dit nu zo maar een gekunstelde constructie? Idealen opgekomen in de fantasie? Ik denk het niet.

Hieraan lagen, volgens mij, tendensen in het internationale kapitalisme ten grondslag. De naoorlogse ontwikkeling van het kapitalisme kenmerkte zich door internationalisering. Aanvankelijk in de vorm van internationale handel, op den duur eveneens door internationalisering van investeringen en productie (globalisering). In dit proces werden de afzonderlijke Europese landen te klein voor het internationale spel. Toen het kapitaal door concentratie internationaliseerde, moesten de Europese staten wel mee. Om het in marxistische termen te zeggen: de ontwikkeling in de materiële onderbouw eiste een aanpassing van het politieke, respectievelijk het statelijke niveau. Aan de oppervlakte is dit gegaan via conferenties, oprichten van instituties en organisaties en sluiten van verdragen (Maastricht bijvoorbeeld), maar daaronder voltrok zich een proces van aanpassing aan de door de transnationalisatie van kapitaal gesteld eisen.

Heidens karwei

Het Europese kapitaal heeft inmiddels een Europees comité nodig "dat de gemeenschappelijke zaken van de Europese bourgeoisklasse beheert". Met andere woorden een Europese staat, inclusief het genoemde dubbelkarakter. Hierover is gebakkelei mogelijk, hetgeen ook geschiedt (over opoffering van soevereiniteit, gemaakte en nog te maken fouten), maar het onderhuidse proces loopt verder en zal uitkomen bij een Europese staat, referenda ten spijt.
En natuurlijk is het nog een heidens karwei: invoering van een grondwet, harmonisatie van belastingen, inrichting van het staatsbestel rekening houdend met het subsidiariteitsbeginsel, bepaling van een lingua franca (een officieel gebezigde taal) met instandhouding van de nationale en regionale talen, harmonisatie van culturele identiteiten met gelijktijdige bescherming van het cultureel eigene, enzovoort, enzovoort. Dus al datgene wat ook te maken heeft met die andere kant van het dubbelkarakter. Maar met de transnationalisering of globalisering van Das Kapital moet de staat gelijke tred houden, de onderstroom van de Europese eenwording.

Point of no return

Met de invoering van een Monetaire Unie en de euro is een 'point of no return' geschapen. Een gezamenlijke valuta vergt een Politieke Unie. Duitsland levert hiervan enige voorbeelden. De invoering van de D-Mark in de drie westerse bezettingszones in 1948 ligt ten grondslag aan het ontstaan van de Bondsrepubliek in 1949. De gezamenlijke munt vergde een politieke unie. Iets soortgelijks deed zich voor toen bondskanselier Kohl in 1989, na de implosie van de DDR, de zeer zwakke Ost Mark verving door de sterke D-Mark in een verhouding van twee op één.
De samensmelting van de beide Duitslanden tot een nieuwe staat werd gezekerd door de gezamenlijke munt. En dat heeft de West-Duitse belastingbetaler pijn gedaan. In 2000 op vakantie in Thüringen hoorden we de 'Wessies' nog fulmineren tegen de 'Solidaritätszuschlag' (5-7 procent), bovenop de inkomstenbelasting ten behoeve van die (luie) 'Ossies'. Zoals bij ons wel gesproken wordt over de Grieken, Cyprioten en Spanjaarden. Maar een politieke unie in de vorm van de Bondsrepubliek Duitsland kwam er.

Zo zal het ook met de eurolanden gaan. Zij zullen - eveneens met de nodige pijn voor de bevolking - het begin worden van een Europese staat. De Europese niet-eurolanden zullen zich, lijkt me, op den duur hierbij aansluiten, zoals dat ook gebeurde bij de uitbreiding van de Kolen- en Staalgemeenschap, EEG en EU. Het hele proces zal wellicht nog een aantal decennia duren. Tenzij .... een nationalistische culturele 'bovenbouw' te krachtig is en een aanpassing kan blokkeren. In dat geval roept dit nationalisme een chaos af over Europa, waarvan de huidige debacles (Betuwelijn, HSL, Fyra, Vestia, SS Rotterdam), een zwakke voorafspiegeling kunnen zijn.

Europese zelforganisatie

Wat hier ook van zij, we zullen uit het verleden moeten leren. De loop der geschiedenis is altijd ten koste gegaan van het 'gewone volk'. Ook nu weer. De zuidelijke eurolanden, met name Griekenland en Cyprus laten dat helder zien, maar ook de zwakkeren (ouderen en gehandicapten bijvoorbeeld) in de sterke landen. Toch zal ook het 'gewone volk' onvermijdelijk met het historisch proces van Europa en met name van de euro mee moeten. Ook al zal dat net als bij de 'Wessies' pijn doen. Het zal zich dan ook binnen dit proces moeten verweren en daarom Europees moeten leren denken, zich Europees moeten organiseren en acties voeren op Europese schaal.
De epigonen van Das Kapital doen het op hun manier met een leger lobbyisten ook. Deze denkwijze, organiseren en actievoeren is tegengesteld aan het verweer, dat Wilders, Le Pen en Farage voor ogen hebben, namelijk terug naar de nationale staten. Argumenten als globalisering, wereldhandel, internationale concurrentie, waarmee het 'gewone volk' altijd weer teruggedreven wordt en tot matiging gemaand, gelden niet als in termen van Europa gedacht wordt. Het behoort tot de grootste gemeenschappelijke markten van de wereld en is in zelfvoorzienend. In ieder geval hoeft het 'gewone volk' in Europa zich bij zijn actievoeren niet te laten intimideren door argumenten als: 'denk aan de internationale concurrentie', 'denk aan de globalisering' en 'breng de welvaart niet in gevaar''.

Europa moet geacht worden haar opvattingen en wensen in het kader van de globalisering net zo te kunnen afdwingen als de Verenigde Staten, China, Rusland en andere continentale reuzen. Europa kan het Angelsaksische neoliberale model afzweren en het eigen vroegere Rijnland model actualiseren. Dan kunnen en moeten vakbonden, en allerlei progressieve organisaties op weg naar een Europese Unie, respectievelijk staat, hun ongetwijfeld noodzakelijke acties voeren.

1	zie: "De twee botsende zielen van de vakbeweging", ingezonden 16 juni 2013 (terug)