Solidariteit - Commentaar 267 - 11 januari 2015

Stap buiten het bekende

Herman Pieterson

Heb jij dat nou ook? Dat je denkt, we zijn nu al zo'n vijf jaar zwaar aan het bezuinigen, maar wanneer gaat het nu eens beter? Dat je denkt, waar is dat economisch herstel dan, terwijl je zwager alleen via een uitzendbureau zo nu en dan aan het werk kan, de buurvrouw niet weet of ze morgen nog haar hulp langs krijgt, en diezelfde hulp ontslagen wordt.

Gelukkig gloort er volgens onze regeerders hoop. Nee, niet dat in Griekenland en Spanje een nieuw links alternatief opkomt. Dat is juist eng. Vindt Dijsselbloem. De hoop gloort bij het herstel van de banken. Die gaat het weer goed. En omdat de banken in de kern van de economie zitten - en dat is echt waar! - zal het met de rest ook goed komen. Vindt Dijsselbloem. Als we tenminste de banken niet bang maken. Want dat zijn tamelijk schrikachtige types, lijkt het wel. Bij het minste geringste lenen ze hun geld niet uit, en verplaatsen ze enorme hoeveelheden euro's en dollars over de hele wereld. Dus nee, geen banken bang maken. En ja, daarom is Griekenland weer eng. Vindt Dijsselbloem. Want als daar een linkse regering komt ……

Hoop op drijfzand

Aan het begin van 2015 staan we er dus niet veel vrolijker voor dan een jaar geleden. Dan heb ik het nog niet over de opgelopen internationale spanningen. Die hebben indirect ook wel weer met de crisis te maken. Invloedssferen zijn zo oud als de wereld en de strijd er om wordt scherper in tijden van crisis.
De hoop van de regeringen en de mooipraters is gebaseerd op drijfzand. Ook de eigen prognoses van ons Centraal Plan Bureau gaan uit van een beperkte economische groei. Zo lang er verder wordt bezuinigd, zal de overheid die groei afremmen. Heel simpel. Er komt minder geld bij de mensen, of wat op hetzelfde neer komt, ze moeten meer zelf betalen. Ze kunnen dus minder uitgeven. De mensen die wel meer geld krijgen zijn de rijkste. En laten die nu de neiging hebben om geld op te sparen, en op zoek te gaan naar hoge opbrengsten voor hun geld. Lange termijn investeringen die voor de maatschappij rendement opleveren, komen daarbij niet op de eerste plaats. Vandaar dat het verhaal dat het als je de rijken rijker maakt vanzelf beter gaat, niet klopt. Dat klopt alleen als ze investeringen gaan doen die echte banen opleveren. Er zijn niet zo veel sectoren waar dat nu het geval is.

Meervoudige crisis

Op een langere termijn zou dat kunnen veranderen. De lage energieprijzen van het moment verhullen de mogelijkheden voor alternatieve energie. De klimaatverandering die duidelijk is begonnen, levert problemen op met de stijging van de zeespiegel, maar ook kansen. Kansen voor bepaalde sectoren van het kapitaal om geld te verdienen. Maar dan moet er door de overheid internationaal geïnvesteerd worden in alternatieve energie, en tegelijk moet ze maatregelen nemen om de inmiddels onvermijdelijke stijging van de zeespiegel op te vangen. Dat kan alleen door meer uit te geven in plaats van minder. Een economische uitweg voor het kapitalisme uit deze crisis lijkt daarom lastig, omdat die in strijd komt met de belangen van de hier en nu sterkste sectoren van het kapitaal. Onmogelijk is een dergelijke uitweg daarom niet. De technische middelen zijn bekend. Het kapitaal is in ruime mate beschikbaar, maar wordt nu niet productief ingezet.

Wat kun je daarom de komende jaren verwachten? Als we onze blik even op de komende paar jaar richten, dan worden we misschien niet vrolijk. De crisis waarin we zitten is een meervoudige crisis. Om het eenvoudig te houden, hebben we te maken met zowel een gewone conjuncturele crisis als met een meer structurele crisis. In een eerder commentaar in Solidariteit (nummer 241, 12 januari 2014) ben ik daar nader op ingegaan.
Conjunctureel betekent dat er om de zeven tot tien jaar een crisis optreedt. De huidige crisis is in 2007 begonnen in de Verenigde Staten. De volgende staat dus ergens in 2015, 2016 of 2017 op het programma. Gezien de traagheid waarmee we uit deze crisis krabbelen, kun je rekenen op een wat langere duur van de cyclus. Als dat klopt, wordt het 2016 of 2017 voor we een nieuwe crisis krijgen.
Structureel wil zeggen dat de expansie uit eerdere fases aan zijn grenzen is gekomen. Dat geldt zowel voor de periode van groei na de tweede wereldoorlog als voor de korte opleving tussen 1994 en 2007. De nieuwe groeisectoren hebben te weinig potentieel, en de nieuwe markten in de BRIC-landen zijn te beperkt (BRIC: Brazilië, Rusland, India, China). Tegelijk is het kredietsysteem overbelast geraakt, en zal een nieuwe expansie niet primair door krediet kunnen worden aangejaagd. De te verwachten crisis van 2016 of 2017 zal dus plaatsvinden in een tamelijk beroerde situatie. De kans dat de Ruttes en de Dijsselbloems van deze wereld dan opnieuw zullen bezuinigen is levensgroot.

Wel wat beweging

Politiek word je hier ook niet blij van. Omdat de huidige politiek mede gedragen wordt door de traditionele linkse partijen - of ze nu in de regering zitten of niet - is de afkeer van politiek in het algemeen groot. En er zijn partijen als de PVV die desillusies omvormen tot haat tegen alles wat vreemd en anders lijkt.
Tegelijk zit het officiële economische denken muurvast. Economische groei in de zin van toename van het bruto binnenlands product is meestal het enig zaligmakende. De desastreuze politiek van budgettair evenwicht wordt nog steeds voortgezet. In Griekenland hebben we kunnen zien wat die politiek, opgelegd door de internationale financiële instellingen, oplevert aan ellende en achteruitgang. Maar er komt wel wat beweging in. De enorme belangstelling voor Piketty weerspiegelt het brede gevoel dat de economie op een andere manier moet worden bekeken. In Griekenland en Spanje zijn bewegingen ontstaan die ook bij de verkiezingen gewicht in de schaal gaan leggen. Het grote probleem is dat er eigenlijk op Europese schaal een alternatief nodig is. Zonder Europees perspectief blijf je hangen in wat lapwerk. Een beetje beter de ellende beheren. Als wethouder of misschien als minister. De goede bedoelingen daarbij niet te na gesproken.

Nieuwe perspectieven nodig

We hebben iets anders nodig. We kunnen er niet omheen dat er oplossingen voor de structurele problemen in de maatschappij nodig zijn. Alleen is de vraag waar die problemen dan zitten. Winstherstel heeft niet geleid tot meer investeringen, en wel tot grotere ongelijkheid. Bezuinigingen op de overheidsuitgaven hebben geleid tot verdieping van de crisis. Afbraak van rechtszekerheid en het ontstaan van grote groepen mensen zonder vast werk leiden niet tot het oplossen van de werkloosheid. Tegen die achtergrond wordt sluw van de desillusies van de PvdA in de politiek gebruikgemaakt. Net rechts biedt in de vorm van D66 een redelijk alternatief dat minstens zo hard bezuinigt, maar wel fatsoenlijk met mensen wil omgaan. Minder net rechts probeert van alle walletjes tegelijk te eten. Dat heet dan CDA en VVD. En echt rechts biedt geen alternatief, maar haat en het tegen elkaar opzetten van mensen. Wat de arbeidersbeweging nodig heeft zijn nieuwe perspectieven. De vernieuwde FNV kan laten zien wat ze waard is door bij te dragen aan de ontwikkeling van een ander beleid. Dat zal niet vanzelf gaan. Daar zal een hoop werk voor verzet moeten worden. De FNV heeft de mensen en de middelen om alternatieven te formuleren die aansluiten bij de eigen ervaringen van de leden.

De arbeidersbeweging is gebaat bij het formuleren van een eigen politiek. Niet hervormingen zeggen en afbraak bedoelen. We hebben baat bij hervormingen die de structuur van de maatschappij aanpakken. Antikapitalistische structuurhervormingen. Bijvoorbeeld door in de zorg het winstbejag uit te schakelen en de behoefte van de mensen centraal te stellen. Decentralisatie is daarbij prima als er voldoende geld meekomt. Maak van de zorgverzekeraars weer gewone ziekenfondsen. Bezuinig op nodeloze overhead en op topinkomens. Bekijk hoe een alternatieve energiepolitiek werkelijk vooruit kan komen door een nationaal en Europees programma van investeringen. Betaal die investeringen uit verplichte leningen en heffingen op kapitaal. Verdeel het bestaande werk over de mensen, in plaats van jaagsystemen te combineren met ontslagen. Investeer waar nodig in woningbouw en in krimpgebieden in het behoud van de sociale infrastructuur. Laat het herstel niet van de markt afhangen. Ga ongelijkheid tegen, in inkomens en in vermogen. Kijk niet hoe je elkaar kunt beconcurreren, maar hoe je samen kunt werken. Denk niet nationaal, maar internationaal. Stap buiten het bekende. Durf te denken, durf te dromen, durf te strijden.