Solidariteit - commentaar 282 - 9 augustus 2015

Basisinkomen verdient een serieuze discussie

Sjarrel Massop

Een nieuw links perspectief is nodig om de onzekere en kwetsbare situatie op te lossen voor mensen die getroffen zijn door de economische crisis. Economische groei zal niet tot herstel van de werkgelegenheid leiden. De vermogensverdeling laat ook voor Nederland grote en groeiende verschillen tussen arm en rijk zien. Het basisinkomen biedt als sociaal arrangement dat perspectief. Maar er kleven bezwaren aan. Hier een verkenning.

De economische crisis die al bijna tien jaar duurt, heeft het afbraakproces van de verzorgingsstaat in een stroomversnelling gebracht. De teloorgang van veel arrangementen voor sociale zekerheid heeft de arbeidersbeweging diep in de verdediging geduwd. In het bijzonder voor het precariaat zijn de perspectieven alles behalve rooskleurig. Dat treft allen die door maatschappelijke uitsluiting met allerlei onzekerheden te maken krijgen. Geen werk, weinig of geen inkomen, geen huisvesting en van zorg verstoten. Kortom, geen zicht op een beetje menswaardig bestaan.

Bureaucratie

De bloemkoolstructuur van de sociale wetgeving - ondoordringbaar en oplossingen verbloemend - heeft bijgedragen aan onzinnige bureaucratie en repressie. Denk aan: W(i)AO, AOW, WW, Bijstand, AWBZ, WMO, Wet flex en (on)zekerheid en pensioenen (zie mijn commentaar 279, 28 juni 2015 - "Bloemkolen in de polder").
Wetten en regels worden in hun uitvoering niet alleen geprivatiseerd, ze zorgen ook voor verdeeldheid in de arbeidersklasse. Eén sociale regeling voor alle mensen in onzekerheid zou uitkomst kunnen bieden. Hoewel de uitwerking een vraagstuk op zich is, kunnen we het basisinkomen definiëren als een sociaal gegarandeerd minimuminkomen, zodat elke Nederlander in staat is te eten, zich te kleden, te huisvesten en deel te nemen aan het maatschappelijk verkeer.

Rechts neemt initiatieven om het proces van sociale teloorgang af te ronden. De repressie voor de uitkeringsgerechtigden is indringend. Mensen die zorg nodig hebben, zijn in grote verlegenheid gebracht of worden dat. Jongeren hebben veel moeite om door de strengere wetgeving en extreem hoge huren huisvesting te bemachtigen. Velen moeten langer doorwerken in werk dat er niet is. Tegelijkertijd worden de pensioenen gekort. Nederland is een asociaal land aan het worden, waarin de solidariteit onder de doorzettende individualisering dreigt te bezwijken.

Tegenargumenten

Het idee van het basisinkomen is niet nieuw, het vormt ook bij links aanleiding voor debat. Een belangrijk tegenargument is dat het basisinkomen een individuele regeling is (Rob Gerretsen, extra 274-1, 19 april 2015). Het daar tegenover geplaatste pleidooi voor collectieve oplossingen kan echter één van de voorwaarden zijn om tot een basisinkomen te komen, als deel van de collectieve strijd voor solidariteit en een gewenste sociale zekerheid. Net als gratis collectieve voorzieningen: openbaar vervoer, onderwijs, zorg en een voor iedereen betaalbare huisvesting. Aspecten van een menswaardig bestaan. Evenals de strijd voor de herverdeling van het beschikbare werk, voor zeggenschap en terugdringing van de werkdruk. Strijdpunten die niet door een basisinkomen opgelost worden, ze kenmerken immers een maatschappelijk systeem, het kapitalisme, dat juist ongelijkheid en onzekerheid organiseert. Een basisinkomen is slechts een onderdeel van een lonkend perspectief, waarvan het wel de vraag is of dat gerealiseerd kan worden binnen de huidige politieke en economische verhoudingen.

Een andere kritiek levert het lid van de Tweede Kamer voor de SP, Paul Ulenbelt. Volgens hem klopt de rekensom niet, is er binnen de huidige sociaal-economische verhoudingen geen enkele mogelijkheid om een gegarandeerd minimum financieel geregeld te krijgen. Of het basisinkomen wordt te laag om van te leven; en kost dan nog dertig miljard euro. Of het wordt voldoende en dan moet de btw naar 50 procent en snijdt het mes aan een andere kant.
In zijn redenering is het beoogde basisinkomen een algemene regeling die dus ook de miljonairs niet mag uitsluiten. Dat lijkt me een grote bloemkool. De structuur van de Nederlandse staat en zijn vermeende, sociale gelijkheidsprincipe verbloemt de noodzaak voor regelingen om de kwetsbaarste en uitgesloten mensen een nieuw perspectief te bieden. Een dilemma dat de SP gevangen houdt en doet afdrijven naar de sociaaldemocratie. De nadrukkelijke wens om in het politieke spel mee te mogen doen, dwingt de SP om mee te gaan in dergelijke liberale redeneringen. Daarmee is de slogan "100 procent sociaal" een mistgordijn.
Paul spoort socialisten aan na te denken over de uitwerking van het basisinkomen om het gevaar te bezweren dat het een pleidooi van rechts wordt. Prima, maar dan wel een uitwerking buiten de huidige politieke context, want het idee binnen het kapitalisme met een repressieve staat is een idee fixe.

Nieuw perspectief

Veel bezwaren tegen het basisinkomen zijn drogredeneringen, zoals de financiële (on)haalbaarheid, mensen worden er lui van, de zakken van de rijken nog meer spekken. Ze verdoezelen de problematiek van mensen in onzekerheid. Voorop de vrees voor luiheid, dat is een zorgwekkende omkering van zaken. Mensen zouden te lui zijn voor het zoeken naar werk, met name bij een gegarandeerd inkomen. De werkelijke kwestie is dat mensen inactief worden, omdat er geen werk is en dat vervolgens vrijwillige initiatieven om de maatschappelijke uitsluiting te doorbreken door het UWV in de kiem gesmoord worden. Het zou misbruik van de uitkering zijn. Even vals is de 'maatschappelijke plicht' dat mensen een bijdrage voor hun uitkering moeten leveren. Behalve dat verdringing van werk zal optreden, is dwangarbeid een onvermijdelijk gevolg. Dat demotiveert mensen. Het is een waanidee dat mensen niet over maatschappelijke verantwoordelijkheid zouden beschikken.
Dat het basisinkomen onbetaalbaar zou zijn, is een mythe en feitelijk een politieke stellingname. Is overeind houden van de failliete banken wel betaalbaar (100 miljard?), aflossen van de schulden aan het kapitaal (50 miljard per jaar ...)? Is in standhouden en uitbreiden van de grote inkomens- en vermogensongelijkheid wel betaalbaar (onschatbaar ...)? En het wanbeheer van overvolle pensioenpotten (50 miljard per jaar ...)?
Mijn globale inschatting is dat de opruiming van deze financiële puinhoop alle Nederlanders vele jaren van een redelijk bestaan kan voorzien. Inclusief voor de mensen die naar Nederland komen, omdat het in hun eigen land veel onveiliger en slechter is.

Sociale onzekerheid en uitsluiting maken deel uit van een politieke keuze. Het basisinkomen is dat ook, een uitwerking ervan is zeker financieel haalbaar en behoeft een sociale uitwerking. Er valt nog veel denkwerk te verzetten.