Solidariteit - Commentaar 307 - 24 juli 2016

Respect, Veiligheid en Verbondenheid kunnen de zorg redden

Sjarrel Massop

Het neoliberale kabinet Rutte werkt in een onbeheerste ijver aan een andere inrichting van de gezondheidszorg - in de volle breedte, in fasen en volgens commerciële criteria. Een omvangrijk project, waarin economische beweegredenen domineren. Terecht dat de kritiek op het Nederlandse zorgsysteem, nog altijd één van de beste in de wereld, zich richt op de kwaliteit van de zorg. Een moeilijk begrip, hier een poging tot een nadere omschrijving via drie aspecten: respect, veiligheid en verbondenheid; samen te vatten als solidariteit.

De Inspectie voor de Gezondheidszorg slaat met een lijvig rapport over de kwaliteit in de Verpleeg- en Verzorgingshuizen de plank behoorlijk mis. Dat behandelt de zorgprocedures die vastgelegd zijn in handboeken voor een 'kwaliteitsborgingssysteem'. Een evaluatie van de uitvoering ontbreekt echter. De zogenaamde audits gaan over de papieren procedures, de inspectie komt dus niet verder dan de burelen van de zorgmanagers. Enkele verlichte zorgdirecteuren wezen daar op. We hebben dus weer te maken met "Bloemkolen in de polder" (commentaar 279, 28-06-2015). De angst dat de politiek en de vakbeweging zich opnieuw verslikken in deze bloemkolen lijkt gerechtvaardigd.

Kwaliteit van de arbeid

Een kenmerk van de zorg is dat deze sector van de sociale reproductie lang onttrokken is gebleven aan de kapitalistische productiewijze die gericht is op de groei van het kapitaal. Dat betekende dat de arbeid niet direct ondergeschikt werd aan het kapitaal. Er ontstond daardoor ruimte voor een niet vervreemdende uitwerking van de kwaliteit van de arbeid. Bij deze.
De zorgverlening rust op het intensieve, fysieke en psychische contact tussen verzorger en degene die de zorg ontvangt: onderlinge verbondenheid. Vertrouwen tussen verlener en ontvanger van zorg is dan ook heel belangrijk: respect voor elkaars situatie. Daarnaast is het van belang dat de zorgverlener in het werk niet gehinderd wordt door zaken die met zorg weinig te maken hebben - veiligheid. Wezenlijke factoren in de kwaliteit van het werk zijn dan ook: respect, veiligheid en verbondenheid.

Marktwerking

De politieke inzet bij de reorganisatie van de zorg richt zich op meer effectiviteit en efficiëntie om de stijgende kosten omlaag te brengen. Uitgewerkt naar meer participatie en mantelzorg, dus minder professionele zorg en meer arbeidsdeling, zelfsturende teams, decentralisatie overheidstaken naar gemeenten en meer technologie om dure arbeid terug te dringen. Maatregelen die onze drie kwaliteitscriteria respect, veiligheid en verbondenheid ondermijnen. De mensen die werkzaam zijn in de zorg zullen dit, voor zover ze niet verdwenen zijn, aan de lijve ervaren.

Als politiek links al niet meegegaan is in deze onjuiste aanpak (PvdA, staatssecretaris Van Rijn), dan mist ze in ieder geval elk inzicht in een werkelijk alternatief voor meer marktwerking in de zorg. Het "Nationaal Zorgfonds zonder eigen risico", een SP initiatief, klinkt sympathiek. Maar levert helaas nauwelijks een bijdrage aan een forse rem op de ellende door de marktwerking - zo verguist door de SP. De partij komt niet verder dan pleisters op de wonden en doekjes voor het bloeden. De organisatiewijze van de zorg blijft ongemoeid, de werkdruk wordt niet minder, de ontslagen mensen keren niet terug en de gedachte meer hoogopgeleiden aan te stellen, biedt onvoldoende soelaas. Het gaat namelijk niet om meer gecompliceerde technische handelingen, maar om respect, veiligheid en verbondenheid.

Belemmerende vakbondswerking

De actievoerders van de campagne "Red de Zorg" geven hoog op van de resultaten. Meer dan één miljoen handtekeningen zijn opgehaald, 20.000 mensen demonstreerden september vorig jaar in Amsterdam, het 'decemberakkoord' met Van Rijn heeft verdere bezuinigingen gedeeltelijk ongedaan gemaakt. Een mooi beginnetje, maar ook niet meer, eigenlijk een sigaar uit eigen doos. Vergeef me de ironie, het glas is niet eens voor een kwart gevuld, het is meer dan driekwart leeg.

De vakbond benadrukt dat de zorg een heel andere organisatie vereist. Met als kern dat de marktwerking verbonden moet zijn aan zowel de kwaliteit van de organisatie als van de arbeid. Middel daartoe is het project 'organising'. Helaas zonder dat de zorg de afgelopen drie jaar naar onze kwaliteitscriteria verbeterd is. Dat komt vooral, omdat het vakbondswerk overwegend gericht is op beïnvloeding van het Haagse beleid. Zonder een tegenmacht van de bond - het hart van de 'organising' - binnen de instellingen op te bouwen. Onze kwaliteitscriteria zijn niet in een cao te regelen, maar maatstaven voor hoe mensen hun werk op een goede manier kunnen doen.

Doperwten

Nu hoor ik kaderleden, bestuurders en leden van het FNV-parlement al 'ja maren': 'we zijn door de boer aangetrokken en verantwoordelijk gemaakt bloemkolen te verbouwen - we wieden alleen maar het onkruid, zodat mooie gewassen welig kunnen tieren.' Het is echter de verantwoordelijkheid voor linkse mensen tegen de zorgboeren te zeggen de bloemkolen zat te zijn en iets anders op het menu willen. "Doperwten!", schreef ik vorig jaar en ontving bijval uit de praktijk.
Een ronde door onze vakbondsgroep in een Amersfoortse zorginstelling (op de kwalijke lijst van elf) gaf veel inzicht in de praktijk. We spraken met medewerkers en merkten dat er veel mis is, juist op de aspecten respect, veiligheid en verbondenheid. Doorgeslagen flexibilisering, onderbezetting, reeksen werkprotocollen, splitsing van zorgactiviteiten, gebrek aan tijd en aandacht voor de cliënten, bemoeizucht van het zorgmanagement, onzinnige bezuinigingen, nare bureaucratie. Bij elkaar genomen, leidden ze tot meer en hoog verzuim, minder arbeidsvreugde, verdwijnende motivatie en onvoldoende mogelijkheid voor echte zorg.

Het verlies aan arbeidsvreugde is te herleiden tot de vervreemding van de werkers in hun zorgarbeid (zie 307, extra-2, 24-07-2016). De sleutel voor de tegenaanval ligt in: meer respect, veiligheid en verbondenheid; kortom solidariteit. Wezenlijk is dat deze te vinden is bij de mensen, de zorgwerkers zelf. Dat wil zeggen: praktisch aan het werk met veel gehoorde ideeën als: de vakbond voor de leden, vakbondswerk aan de basis, vakbondsactiviteiten teams, (lokale) netwerken in de instellingen. Daarbij geldt voor alle betrokkenen: anders organiseren betekent niet 'voor en met de mensen', maar 'door de mensen'. Alleen dan zullen veranderingen plaatsvinden, dat is zelfsturing. Op weg naar zelfbeheer?