Solidariteit - Commentaar 332 - 25 juni 2017

De weg tot eenheid

Sjarrel Massop

Het besef dat het kapitalisme als systeem niet anders kan dan toewerken naar zijn uiteindelijke ondergang komt ook in recente studies duidelijk naar voren. Dit is niet slechts de wens die de vader van de gedachte is. Daarvoor is de kritiek op het systeem te doorwrocht. De oude tegenstelling tussen kapitaal en arbeid is aan veranderingen onderhevig. Probleem is dat een tegenmacht die de aftakeling kan versnellen en een nieuwe samenleving vorm kan geven, in geen velden of wegen te bekennen is. Mede omdat ze onvoldoende de aanpassingen van het kapitalistisch systeem onderkent.

De ontwikkelingen van het kapitalisme, zeker na zijn crisis van 2008, laten weinig andere keus dan het onderspit te moeten delven. Nu zal het systeem zich niet gewillig naar de slachtbank laten leiden. Marx en Engels schreven al in hun manifest dat alle machten zich hebben verbonden tot een heilige drijfjacht tegen het spook dat door Europa waart, het spook van het communisme. Het eens zo dreigende spook heeft zich echter, door onderlinge twist en onenigheid, niet kunnen ontwikkelen tot een ware kracht die de weg kan wijzen naar het socialisme, als aflossing van het falende kapitalisme. Met reden beschouwt Sjaak van der Velden in zijn bijdragen in de vorige ronde van Solidariteit (28 mei 2017) de actuele politieke situatie, hij spreekt de wens uit voor een nieuwe echte socialistische partij.
Dat is een goed plan, maar dan komen we wel twee kwesties tegen. Ten eerste, moeten we dan ook alle kinderen uit die partijen met het badwater weg kieperen? En ten tweede, wat zijn de lessen die we moeten trekken, uit de verwording van de partijen die zich beroepen op het socialisme? Kunnen we voorkomen dat een nieuwe socialistische partij en/of vakbeweging vervalt in de oude fouten?

Tweede en Derde Internationale

Aanknopingspunt voor de ontwikkeling van nieuwe politieke perspectieven is het boekje van Henriette Roland Holst "De weg tot Eenheid", 1928. Zij analyseert daarin de strijd op leven en dood tussen de Tweede en Derde Internationale, tussen het reformisme en het radicale marxisme. Een strijd, waarvan ze terecht constateert dat deze Internationales in hun onderlinge strijd de belangen en idealen voor het socialisme uit het oog verloren hebben. Om verschillende redenen.

De Tweede Internationale, omdat ze zich uitleverde aan het kapitalisme als systeem, en aan de illusie om door middel van de staatsmacht tot veranderingen van binnenuit te komen. De Derde, door met grof geweld te proberen de macht te grijpen, waarbij alle middelen het doel heiligden, maar wel een doel dat tegelijk ernstig vervaagde. Gevolg was dat beide stromingen los kwamen te staan van de arbeidersklasse, hun banden ermee hebben laten verschrompelen.

Gedrocht bureaucratie

Uiteraard is er een link naar de vakbeweging. Roland Holst schrijft daarover:
"Wat in de regel geschiedde, was, dat de deelneming aan de regering werd aanvaard, zodra de mogelijkheid daarvan, op grond van de uitslag van verkiezingen bestond, zonder dat men onderzocht, of er werkelijk kans was, iets van belang voor de arbeidersklasse tot stand te brengen." (p 14)
De kern van haar kritiek is dat het doel van de macht alle middelen heiligt. En die middelen zijn voornamelijk bureaucratisch van aard. Weinig tot geen partijen en sociale (vak)bewegingen hebben zich aan het gedrocht van de bureaucratie kunnen onttrekken. De Nederlandse vakbeweging, bijvoorbeeld, presteert het om alle kandidaten te onderwerpen aan toetsingscommissies. Of het nu gaat om de voorzitter, de bestuursleden, de leden van het ledenparlement, en zelfs de kandidaat leden voor de sectorraden, zij allen moeten door de ballotage. De criteria van deze commissies zijn niet om te kijken of de mensen het hart op de goede plaats hebben, maar of ze capabel zijn om te voldoen aan moderne managementeisen. Geen arbeider maakt meer kans door te dringen tot de leiding van de vakbeweging. De bureaucratie heeft haar positie verdedigd. Hoewel, de bestuursverkiezingen op het laatste FNV congres geven een sprankje hoop.

De lessen van negentig jaar geleden zijn door te trekken naar deze tijd. Zij het dat de krachtsverhoudingen veranderd zijn, het communisme nagenoeg weggevaagd is en de sociaaldemocratie en alles wat daar een klein beetje links van staat ook nog nauwelijks perspectief bieden en zeker niet "100 procent sociaal" zijn.

De wil en de drijfveer

Heeft Roland Holst een oplossing? Jawel, wanneer ze schrijft:
"De eenheid kan enkel komen als het resultaat van een proces van zelfkritiek en zelfbezinning. Dat proces zou alle delen, waarin het socialisme uiteen gevallen is, moeten omvatten. Allen zouden zij tot besef moeten komen van hun eigen tekortkomingen, van het betrekkelijke karakter hunner waarheden en de grenzen van hun 'gelijk hebben' tegenover de anderen. Elk deel moet inzien, dat de opvattingen en de methoden der anderen niet geheel verkeerd zijn, niet absoluut verwerpelijk zijn. Elk moet gaan begrijpen, dat de oude tegenstellingen in het socialisme door de ontwikkeling der technische en maatschappelijke verhoudingen hun betekenis verliezen en dat in hun plaats nieuwe tegenstellingen opkomen."( p. 162)

Analyse, en openlijk discussie dus! De eerste stap die het onverenigd links kan zetten, is voorbij de eigen organisatie te denken, en de pretentie te laten varen dat 'onze partij' en/of 'beweging' de enige is die een antwoord heeft op het kapitalisme. De verhouding die Roland Holst aanbrengt tussen het streven naar de wil voor het socialisme en de te maken analyse van de kapitalistische ontwikkelingen, hellen wat mij betreft iets te ver over naar het idealisme. Natuurlijk willen de meeste mensen uit de verdrukking naar een andere samenleving zonder uitsluiting. Het gaat echter niet alleen om de politieke machtsverhoudingen, ook om de economische en dan vooral de verhouding tussen arbeid en kapitaal. Ik denk genoeg 'voluntarist' (de wil is sterker dan het intellect) te zijn om te benadrukken dat een drijfveer voor het streven naar een andere samenleving hand in hand moet gaan met een goede analyse van het te bestrijden kapitalistische systeem. Al is dit alleen maar om verdere bureaucratisering en baantjesjagerij in de kiem te smoren.