Solidariteit - Commentaar 434 - 23 mei 2021

Gaan we naar de gallemiezen?

Rob Lubbersen

Gaan we naar de gallemiezen? Zijn we als mensensoort onherroepelijk op weg naar de totale ondergang? Zal onze wereld vergaan? De Engelse trotskist Gerry Healy (1913- 1989) werd niet moe te betogen dat elke crisis van de mensheid een crisis is van het bewustzijn van 'gewone mensen'.

Healy was als trotskist ook marxist, dus hij had het dan over 'de arbeidersklasse'. In een orthodoxe bui sprak hij zelfs over het probleem van 'het proletarisch klassenbewustzijn'. Volgens Healy kunnen bedrijven niet draaien en winsten maken zonder hun 'werknemers'. Zonder hun bereidheid zich te laten uitbuiten. En ook de staatsmacht kan zichzelf en het kapitalisme niet handhaven zonder politie en leger. Zonder bewapende 'arbeiders in uniform'. Met andere woorden: het gehele maatschappelijk gebeuren - inclusief crises op het gebied van economie, milieu, klimaat, tot en met oorlog - is afhankelijk van de instemming van gewone mensen. Van hun medewerking of onderwerping. Passief of actief. De toestand in de wereld wordt uiteindelijk bepaald door het inzicht van gewone mensen in zichzelf en hun omgeving. Hoe beoordelen zij de stand van zaken? En wat doen zij dan op grond daarvan?

Enige reden tot zorg over de toekomst is wel gewettigd. Op zijn minst vier crises bedreigen onze soort. Een economische crisis. Een milieu-, een klimaat- en een gezondheidscrisis.

Economische crisis

Vanaf de eerste homo sapiens is de mens getroffen door economische crises. Vooral natuurrampen, waaronder misoogsten, deden tekorten ontstaan aan middelen van bestaan, in het bijzonder aan voedsel.
In het kapitalisme zijn crises ontstaan los van de natuur. Door een productiewijze met particuliere eigendom, vrije markt, concurrentie en winstmaximalisatie ontstonden crises met als belangrijkste kenmerk overproductie. Heel paradoxaal leidde dat teveel tot chaos en kapitaalvernietiging en uiteindelijk tot schaarste aan middelen voor de bevrediging van de eerste levensbehoeften van grote groepen mensen. Tekorten aan eten en drinken, aan kleding en woningen, dus armoede begeleidden een toenemende bezits- en inkomensongelijkheid.
Een kapitalistische economie is per definitie met cycli in crisis. Altijd al geweest. Actueel is de vraag hoe ernstig de kapitalistische economie is getroffen door de Corona-pandemie en/of hoe herstel daarvan mogelijk is. Duidelijk is dat het afgelopen jaar honderden miljarden aan euro's en dollars zijn uitgetrokken om de ernstigste gevolgen van de pandemie op te vangen. En er komt meer aan: de Europese Unie (EU) heeft voorlopig 750.000.000.000 euro uitgetrokken voor een herstelplan. De Verenigde Staten (VS) reserveren 2.250.000.000.000 dollar. Samen al tegen de 3.000 miljard euro.

Zal het genoeg zijn? En hoe vergaat het de rest van wereld? Kunnen daar de economische klappen van de Corona-pandemie worden opgevangen? En wat zijn de consequenties als dat niet helemaal lukt voor de inmiddels knap geglobaliseerde wereldeconomie? Dus ook voor ons? Sommige economen, zoals de Engelse financieel expert Alasdair Macleod, vrezen dat herstel, na jarenlange rentedaling, niet kan plaatsvinden zonder juist een gierende inflatie, dus in combinatie met geldontwaarding, stijgende rentes en ..… prijzen. (Zie: youtu.be/sQwQoMnCq8c)
Voorlopig valt de economische ellende in de EU, de VS en China voor de meeste mensen nog mee. Maar blijft dat zo? De ervaring leert dat in het kapitalisme 'de gewone man' steeds voor de crises mag opdraaien. De reputatie van dit systeem is wat dat betreft ijzersterk. Daar komt bij dat voor sommige mensen, zoals vluchtelingen, de wereld eigenlijk al naar de gallemiezen is.

Milieucrisis

Vervuiling ter land, ter zee en in de lucht neemt steeds ernstiger vormen aan. Luchtverontreiniging is sinds de industriële revolutie een bedreiging voor de volksgezondheid. Ondanks tal van acties vindt er nog altijd vervuiling plaats met schadelijke gevolgen. Een voorbeeld in Nederland is de uitstoot van fijnstof door Tata Steel, de voormalige Hoogovens in IJmuiden, waardoor omwonenden overmatig aandoeningen aan de longen oplopen, zoals onomstotelijk door het RIVM is vastgesteld. Ondanks jarenlange protesten zijn ook in de IJmond winsten boven welzijn gesteld.
De bekendste vorm van milieubederf is waarschijnlijk de verspreiding van plastic afval. Tussen 1950 en 2015 is zo'n 6.300.000.000.000 kilo plastic afval ontstaan. Daarvan is 79 procent op vuilnisbelten of in de natuur terechtgekomen. Volgens de Duitse milieu-organisatie BUND zal dat in 2050 zo'n 12.000.000.000.000 kilo zijn. Twaalfduizend miljard kilo. Er zal in zee aan gewicht meer plastic zijn dan vis! En het aantal vissen, én vogels, zal dan door plastic opname snel verminderen. De voedselketen wordt vergiftigd. De mens blijft niet buiten schot. Nu al worden in pasgeboren baby's enorme hoeveelheden micro plasticdeeltjes aangetroffen.

Een specifieke vorm van de milieucrisis is de uitputting van de aarde. Afgezien nog even van de vervuiling en de klimaatconsequenties is de winbare aardolie over 40 jaar op. Aardgas gaat nog 60 jaar mee. Aldus onderzoekers van Milieu Centraal. De chemisch technoloog Theo Henckens van het Copernicus Instituut, verbonden aan de Universiteit van Utrecht, heeft becijferd dat de kopermijnen over 100 jaar leeg zijn. Goud, zilver, antimoon, borium en bismut zijn nog 150 jaar uit de grond te halen. Het kan allemaal wel wat langer duren voor we door de voorraden heen zijn, maar dan moet aan nogal wat voorwaarden zijn voldaan. Zo mag de wereldbevolking niet uitkomen boven de 10 miljard (volgens Oxfam Novib zal dat in 2100 zeker 11 miljard zijn), moet er snel gezocht worden naar vervangers (maar dat schiet in de breedte nog niet op), moeten de rijke landen hun winning bevriezen (voorlopig kachelen die gewoon door) en moeten alle regeringen een verstandig duurzaam beleid voeren (oh, oh, daar gaan we ..…). (zie: NRC, 15 april 2021)

Klimaatcrisis

Van alle milieucrises is de klimaatcrisis de meest urgente. Weliswaar staan we nu nog niet tot onze knieën in het water, zoals de Club van Rome in het rapport Grenzen aan de Groei in 1972 voorspelde, maar de opwarming van de aarde staat onomstotelijk vast. Vooral door uitstoot van CO2 bij de verbranding van fossiele brandstoffen smelten de ijskappen, wordt het weer onstabieler en stijgen de temperaturen. De vorige eeuw is de zeespiegel gemiddeld tussen de 12 en 21 centimeter gestegen. Dat is veel, want de 24 eeuwen daarvoor was de stijging slechts 9 centimeter per honderd jaar. Maar het gaat nu pas echt hard. Het KNMI heeft berekend dat in 2100 de zeespiegel 110 centimeter zal zijn gestegen. Dat betekent bij ongewijzigd beleid alsnog zeikpoten voor onze achterkleinkinderen. In 2300 zullen na een mogelijke stijging van ruim 2 tot 5 meter hele landstreken onder water komen te staan en eilanden worden weggespoeld.

Mede dankzij de beweging die Greta Thunberg op gang heeft gebracht, is er meer aandacht voor de klimaatproblematiek. Eind april sloot de EU een klimaatakkoord met als doelstelling een vermindering van de CO2-uitstoot met 55 procent in 2030. Zelfs het nogal gematigde Wereld Natuur Fonds (WNF) meent dat dit niet genoeg is. Het EU-klimaatakkoord redt de wereld niet. Ook de top van veertig wereldleiders, bijeengeroepen door de Amerikaanse president Biden, is blijven steken in veel goede voornemens. Dat is al meer dan onder Trump gebeurde, maar ook niet voldoende.

Gezondheidscrisis

De Corona-pandemie is helemaal acuut. Absoluut geen hoax of nepverhaal. Wie dat denkt, moet dat maar eens in Brazilië of India gaan vertellen. Half april dit jaar waren er wereldwijd al drie miljoen mensen gestorven aan Covid-19 (NRC, 17 april 2021). En momenteel raast het virus rond, vooral in India. Afrika is nog redelijk buiten schot gebleven, maar dat was India het eerste jaar van de pandemie ook. De medische voorzieningen aldaar zijn in grote gebieden niet in orde. En overal waar het virus opduikt en niet goed wordt aangepakt, daar ontstaan mutaties. Die mutaties kunnen besmettelijker en dodelijker zijn dan de huidige varianten. Bovendien kunnen varianten ontstaan waar de bestaande vaccins geen bescherming tegen bieden. Wat staat ons nog te wachten?

Misschien kan er enige geruststelling worden geput uit de snelheid waarmee het afgelopen jaar behoorlijk werkzame vaccins zijn ontwikkeld. Ook is grote vooruitgang geboekt bij de ontwikkeling van genezende medicijnen tegen virus-infecties zoals Covid-19. Volgens de Amsterdamse internist-infectioloog Joost Wieringa zijn het afgelopen jaar, mede onder druk van Corona, enorme stappen vooruit gemaakt: er komen prachtige antivirale middelen aan (AD, 27 februari 2021).

Bewust willen …

Natuurlijk zijn er nog andere crises gaande. Spanningen die voor grote groepen mensen of zelfs de gehele mensheid grote gevolgen hebben. Conflicten tussen landen. Oorlogen. Spanningen tussen politieke systemen, culturen, rassen, genders en religies. Denk ook aan de enorme voorraden aan kernwapens, waarmee de wereld meerdere malen vernietigd kan worden. Die crises gaan vaak samen: ze worden aangejaagd door een kapitalistisch systeem dat individualisme en egoïsme cultiveert. Voor het overgrote deel van deze en de eerder genoemde crises geldt echter dat ze in belangrijke mate door mensen zijn veroorzaakt. Dat betekent dat er op zijn minst een káns is dat ze ook door mensen worden opgelost.
En er zijn hoopvolle tekenen. Met behulp van wetenschap en technologie kunnen veel problemen de wereld uit geholpen worden. Een meer circulaire economie zou al een grote stap vooruit zijn. Alleen al met de productie van kweekvlees in de plaats van veestapels kan de uitstoot van CO2 drastisch worden verminderd. De benodigde energie kan dan worden verlaagd met 46 procent en de gebruikte hoeveelheid water en grond met meer dan 90 procent (NOS.nl). Meerdere vormen van klimaatbeheersing zijn mogelijk. De aanpak van zure regen bleek succesvol. Nieuwe medicijnen kunnen tal van oude en nieuwe aandoeningen aan. Maar dat moet dan allemaal wél gewild worden. En het moet ook niet alleen maar ten goede komen aan een elite, de rijke bovenlaag.

Gerry Healy zou kunnen zeggen, als hij nog leefde, het moet wél van onderop bewust worden nagestreefd en zo nodig worden afgedwongen. Dat is voorlopig nog een probleem: grote massa's mensen, ook van Healy's proletariaat, lopen nog steeds aan achter Bolsonaro, Poetin, Modi, Duterte, Xi, Orban, Trump, Sissi, Le Pen, Wilders, Baudet of hun iets meer verlichte vrienden als Rutte, Macron, Merkel en Biden. En die zullen de wereld echt niet redden. De Amerikaanse filosoof Noam Chomsky spreekt klare taal: Onder het neoliberale regime zullen we zeker uitsterven (Knack.be, 10 mei 2021). Hij vestigt zijn hoop op de jeugd om daar wat aan te doen. En: hoop doet leven!