Solidariteit - commentaar 437 - 4 juli 2021

Werken met giftige stoffen - het topje van de ijsberg

Guido van Leemput 1

Afgelopen woensdag, 30 juni, debatteerde de Tweede Kamer over het derde rapport dat de RIVM heeft opgesteld over het werken bij Defensie met de kankerver-wekkende stof chroom-6.2 Het RIVM kreeg in 2014 de opdracht voor een groot onderzoek onder personeel van Defensie naar de gevolgen van het werken met giftige of invaliderende stoffen. Nu aangetoond is dat Defensie nalatig is geweest tegenover het personeel, komt de vraag op hoe het met de rest van de maatschappij gesteld is. Op welke manier hebben ook andere werkgevers hun zorgplicht verzaakt?

Ook voor de vierde maal dat ik dit commentaar voor Solidariteit schrijf, gaat het over de ontwikkelingen op het vlak van arbeid, gezondheid en de strijd daarvoor. Er is wel wat gebeurd in het afgelopen jaar.

Schadefonds

Met het vorige commentaar (com-411) als opwarmertje heb ik samen met Sadet Karabulut, oud-lid Tweede kamer SP, in de zomer van 2020 het boekje De Onderste Steen geschreven.3 Een samenvatting van wat op dat moment bekend was over de discussie over giftige stoffen in het gebruik bij Defensie. Tevens is een lijst van zeven aanbevelingen toegevoegd. Het werk werd op 18 september aan staatssecretaris Visser aangeboden te midden van een roerig zaaltje POMS-arbeiders in het veteranencentrum in Kerkrade.4 De discussie in de Kamer die erna volgde met Visser leverde in directe zin niet veel op.

Tegelijkertijd werd bij het ministerie van Sociale Zaken een eigen onderzoek opgezet om de letselschadewetgeving ruimer te interpreteren.5 Er was een commissie onder leiding van Ton Heerts (oud-voorzitter FNV) aan het werk getogen die constateerde dat jaarlijks zo'n vierduizend mensen sterven als het gevolg van werken met giftige stoffen. Een reële schadeloosstelling hangt op de aantoonbaarheid van het verband tussen de giftstoffen en het overlijden. Aannemelijkheid is zeer voor de hand liggend, maar in juridische zin niet aan te tonen. Het ministerie van Sociale Zaken heeft in de afgelopen winter een 'verkenner' op pad gestuurd die met een plan kwam voor een verbeterde schaderegeling per 1 juli 2022.
Dit is de manier voor Defensie om aan het probleem te ontsnappen. Dinsdag 6 juli zal worden gestemd over enkele voorstellen uit de Kamer die woensdag 30 juni zijn ingediend. Daaronder moties om niet alleen een schaderegeling op te zetten voor mensen die lijden aan het werken met chroom-6, maar ook voor slachtoffers van talloze andere stoffen en de gevolgen van de cocktailwerking. Ook moet er eindelijk een ruimhartig schadefonds komen. Het zou helpen als deze en andere voorstellen worden aangenomen.

Ruimhartige excuses

De hoofdconclusie van het laatste RIVM-rapport is dat op 229 plaatsen van Defensie met chroom-6 verf is gewerkt. De onderzochte periode, 1970 - 2015, laat geen twijfel bestaan over de aard en omvang van dit enorme probleem; 850.000 personeelsleden van Defensie zijn in die periode met giftige stoffen in aanraking gekomen. Defensie werkt met 5.000 giftige stoffen en 500 daarvan zijn kankerverwekkend. Chroom-6 is er daar één van. De ellendige gevolgen van deze stof zijn nu vastgesteld. Is met het nieuwe RIVM-rapport wel alles opgehelderd? Het antwoord is onomwonden: NEE.

De conclusies in het derde rapport kwamen niet als een verrassing na de twee eerdere over gevaarlijke stoffen bij vijf wapendepots van de NAVO (kortweg POMS) die door het Nederlandse ministerie van Defensie werden beheerd. Het RIVM heeft zes jaar gewerkt om met deze drie onderzoeken te bewijzen dat Defensie de zorgplicht voor het personeel ernstig heeft geschonden. Na iedere publicatie van een rapport bood Defensie via staatssecretaris Visser (VVD) ruimhartig excuses aan.

Benepen vergoeding

Dat leidde in 2018 tot een collectieve schaderegeling. Deze is, ondanks recente aanpassingen naar aanleiding van het derde RIVM-rapport, veel te mager. Er wordt geen recht gedaan aan de excuses; ze gelden voor iedereen, de vergoeding echter niet. De collectieve schadevergoedingsregeling is zuinig qua hoogte van de vergoedingen (afhankelijk van het aantal kwalen en de functie van de werknemer oplopend van een paar duizend euro tot 38.500), maar ook in de erkenning van de oorzaken.
Het RIVM acht na toepassing van de wetenschappelijke normen bewezen dat slechts zestien aandoeningen het gevolg zijn van chroom-6. Want naast het feit dat Defensie erkent dat het personeel moest werken met giftige stoffen onder slechte veiligheidsomstandigheden, is de bewijslast omgedraaid. Per geval moet een personeelslid met het RIVM-rapport in de hand bewijzen dat zijn ziekte is veroorzaakt door het werken met giftige stoffen. Om die reden zijn ook nog maar enkele honderden schadevergoedingen uitgekeerd. Er waren ook veel vroegtijdige sterfgevallen onder collega's. Een fatsoenlijke schaderegeling voor nabestaanden bestaat nog steeds niet.

Defensie kent het hele probleem wel degelijk, decennia. Al in het jaar 2000 werd een individuele schadeloosstelling van 100.000 euro toegekend aan een schilder op de luchtmachtbasis Twente als erkenning dat Defensie in gebreke was gebleven. Desondanks werd het probleem stilgehouden. Er werd niets verbeterd aan de arbeidsomstandigheden.
Waarom is met de rechten van het personeel bij Defensie, ten slotte arbeiders in uniform, zo beroerd gesteld? Waarom zijn de vakbonden daar van de gevulde koeken? Omdat de inzetbaarheid van het legermaterieel voor alles gaat, ook voor de gezondheid van het personeel. Alles voor het politieke programma van oefenen, operaties en missies van Defensie als trouw bondgenoot in de NAVO.

Los-vast georganiseerde kracht

In de loop van de afgelopen jaren stoorden de POMS-mensen zich steeds meer aan de rol en de inkapseling van de vakbonden. De resultaten van het RIVM-onderzoek werden beleidsmatig begeleid door een speciale commissie. In de traditie van de samenwerking van werkgevers en werknemers werd deze polderstrategie vormgegeven. Voorzitter Vreeman van de paritaire commissie was op de persconferentie bij de presentatie van het laatste RIVM-rapport lovend over de militaire vakbonden. Zij dachten ronduit mee met Defensie, zei hij. De betrokken personeelsleden denken hier heel anders over. Probleem was dat de militaire vakbonden wel samenwerkten met Defensie, maar vooral niet samenwerkten met de actieve personeels- en vakbondsleden. Geen navraag bij hen, geen terugkoppeling van onderhandelingsresultaten, geen openheid over werkwijze noch bekendmaking van de tussenresultaten. Dat heeft niet alleen tot terechte kritiek van dit personeel geleid, maar ook tot een té mager resultaat.

Het is aan de vasthoudendheid van een groep los-vast georganiseerde arbeiders van de POMS en andere delen van de krijgsmacht te danken dat de Nederlandse samenleving gewezen is op de gevaren van het werken met deze stoffen. Bovendien hebben ze ook de tekortkomingen in het letselschaderecht aan de orde gesteld. Door druk van het personeel lukte het in 2015 een onafhankelijk RIVM-onderzoek te bedingen.
De prestaties van deze mensen is groot. Het probleem leeft in de hele civiele industrie. Dat is nu erkend, niet alleen door Defensie maar door de hele regering. En ook door de vakbondstop. De Nederlandse Spoorwegen, Rijkswaterstaat, civiel vliegtuigonderhoud; iedere industriële garage, enzovoort. Volgend jaar, 1 juli 2022, verwacht de regering een algemene schadeloosstellingsregeling in te voeren. De kwaliteit van deze regeling hangt af van de actieve bemoeienis van georganiseerd personeel. Of dat lukt …, is niet zeker.