Solidariteit - commentaar 438 - 18 juli 2021

Vrijheid is altijd vrijheid van andersdenkenden

Sjarrel Massop

Erg reislustig ben ik niet, maar als ik ga probeer ik altijd wel ter plekke inspiratie op te doen. Vooral plaquettes met uitspraken boeien me. Mijn zoon woont in Bern, in Zwitserland en ik heb hem gevraagd of we naar Zürich konden gaan, omdat ik wist dat daar een plaquette was van Rosa Luxemburg. De afspraak was snel gemaakt, waarmee de zoektocht naar wijsheden kon beginnen. Als we socialisme willen, dan is samenwerken en elkaar niet uitsluiten erg belangrijk. Dat samenwerken binnen links laat veel te wensen over. Had Rosa Luxemburg daar een antwoord op?

De trip begon in het kleine plaatsje Zimmerwald, vlak onder Bern. In september 1915 kwamen daar internationale ballingen, voornamelijk revolutionair socialisten, maar ook sociaaldemocraten, bijeen. Lenin was er en Trotski, en voor Nederland Anton Pannekoek en Henriette Roland Holst. Totaal zo’n veertig afgevaardigden. Het was zeer spijtig dat Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht ontbraken. Zij waren tegen de oorlogskredieten geweest in Duitsland. De sociaaldemocraten, toen nog marxisten in de Tweede Internationale, hadden voorgestemd waardoor de Eerste Wereldoorlog een feit werd.

Onderlinge verdeeldheid

Rosa Luxemburg was gevangengezet in Duitsland, mede door de sociaaldemocraten. Zij kon dus niet aan de conferentie deelnemen. Wel kreeg ze uit Zimmerwald de meest sympathieke en kameraadschappelijke groeten. Het belangrijkste thema was de onderlinge verdeeldheid in de Tweede Internationale en hoe het verder moest na de Eerste Wereldoorlog.

In het verloop van de debatten tijdens de conferentie brachten de linkse socialisten, onder leiding van Lenin, een resolutie in die het imperialistische karakter van de wereldoorlog aantoonde. Zij veroordeelden een nationalistische opstelling en riepen de arbeiders op de oorlog aan te grijpen om een revolutie te starten. Dezen zouden de politieke macht moeten grijpen om de maatschappij op socialistische wijze te organiseren. De meerderheid van sociaaldemocraten verwierp dat idee en bleef voor het standpunt van een vredesverklaring. Dat was in tegenspraak met de sociaaldemocratische, oorspronkelijke politiek van nationalisme, de oorzaak van de Eerste Wereldoorlog.

Kritiek zonder uitsluiting

Rosa Luxemburg was eerder in Zwitserland geweest, om precies te zijn in Zürich waar ze woonde en studeerde. Het volgende doel van onze trip.
Zürich ligt zo’n honderd kilometer ten oosten van Bern, het is goed bereikbaar met de trein, maar we zijn met de auto geweest. Sommige deelnemers van de Zimmerwald conferentie zijn vanuit daar ook doorgereisd naar Zürich, de bekendste is wel Lenin. Hij woonde er van oktober 1915 tot begin april 1917. In februari 1917 was de Russische Revolutie begonnen, de Tsaar was afgezet, er was een overgangsregering gekomen onder Kerenski. Duitsland had er belang bij dat die revolutie doorgezet zou worden om het oostelijke front te beëindigen. Lenin kreeg van Duitsland een vrijgeleide om vanaf Zürich via Duitsland naar Sint-Petersburg te reizen, waar hij daarna verdere leiding gaf aan de Russische Revolutie. Lenin heeft zijn plan voor een socialistische revolutie in Rusland waar kunnen maken. Boven zijn woning van toen in Zürich is een bord aangebracht over zijn verblijf aldaar.

Mijn belangrijkste missie was de plaquette van Rosa Luxemburg te vinden. En dat is gelukt. De tekst luidt: Vrijheid is altijd de vrijheid van andersdenkenden. De belangrijke gedachte daarachter is volgens mij dat in een linkse samenwerking de ruimte moet bestaan, zonder te worden uitgesloten, om kritisch te zijn en afwijkende standpunten te kunnen innemen. Uitsluiting van minderheden is contraproductief, dat leidt slechts tot verdeeldheid en verzwakking. Het Marxistisch Forum van de SP verwoordt het goed, het gaat om Eenheid in Verscheidenheid. Alleen de praktijk zal uitwijzen hoe en wat het socialisme zal worden.

Plaquette aan de Plattenstrasse 47 in Zürich

Aanpassingskracht kapitalisme

Het belangrijkste inzicht van Rosa Luxemburg was dat de wereld grondig moest veranderen. Het kapitalisme bracht en brengt de arbeiders niet de vrijheid en emancipatie die nodig was en is voor een prettig leven. Ze kwam in Zürich tot het inzicht dat de arbeidersklasse zelf haar vrijheid en emancipatie moest bevechten. Dat heeft haar verdere leven bepaald.

Die strijd was niet eenvoudig. Ook zeker niet in de SDP (Sozialdemocratische Partei Deutschland), waarvan ze lid was geworden. Ze volgde de gedachten van Marx, maar was daar ook kritisch over. Ze verschilde van mening met Lenin op twee belangrijke punten. De rol van de politieke partij in de arbeidersstrijd en de inschatting van het imperialisme. Ze vond dat de partij de strijd moest voeden en onderbouwen, maar dat de partij niet de leidende rol kon overnemen. Lenin formuleerde het imperialisme als de eindfase van het kapitalisme. In haar boek De accumulatie van het kapitaal is Rosa Luxemburg daar veel genuanceerder over. Ze kijkt heel specifiek naar de ontwikkeling van het kapitaal en ziet dat er ook na en in het imperialisme voor het kapitaal terdege mogelijkheden zijn zich verder te ontwikkelen. Hoe gelijk heeft ze gekregen!

Onvermogen kapitalisme

Denken over een andere samenleving kan nooit ophouden. Belangrijker nog is andere gedachten te faciliteren en te ondersteunen. Slechts het politieke debat kan naast de praktische strijd een ontwikkeling naar het socialisme verder helpen.
Ruim honderd jaar later komen we er weer achter. Weer dringt het zich op dat het kapitalisme geen antwoord heeft op de problemen die de mensheid bedreigen, problemen die voortkomen uit datzelfde kapitalisme. Of we het nu hebben over corona, klimaatverandering, ernstig verlies van biodiversiteit, verdeling van de rijkdom, uitsluiting van mensen - het zijn allemaal problemen die zelfs de mensheid gaan bedreigen. Er is actie nodig en debat, op basis van de eigen ervaringen van de arbeidersklasse. Mensen uitsluiten van het debat omwille van andere meningen, regelbureaucratie, leeftijd, sekse, seksuele geaardheid, religie, dat brengt ons niet verder. Fusie van partijen is niet nodig, eenheid in de strijd moet volstaan.

Het tripje naar Zwitserland inspireerde me met de gedachte van Rosa Luxemburg Vrijheid is altijd vrijheid van andersdenkenden. Mijn Zwitserse missie is geslaagd.