Commentaar 92 - 27 april 2008

Via de achterdeur

Sjarrel Massop

"Goed volk komt achterom" was vroeger bij ons thuis het gezegde. Die achterdeur stond dan ook letterlijk en figuurlijk altijd open, iedereen was welkom. Dat kon ook, omdat we in een dorp woonden, het was veilig om de achterdeur open te laten staan. Ik moest hieraan denken bij het commentaar van Piet van de Lende "Achter de voordeur" (nummer 91, 13 april 2008). Dat ging over (sociale) controle en het sociaal panopticum. Controle heeft echter ook een andere betekenis.

De sociale controle in een dorp was erg groot. Ik denk wel eens dat de kracht en de saamhorigheid gedeeltelijk bepaald werden door de sociale controle die uitgeoefend werd. Op zichzelf hoeft (sociale) controle niet slecht te zijn, bepalend is wie de controle uitoefent en hoe die controle plaatsvindt. De kritiek van Piet deel ik overigens, maar ik wil aantonen dat er ook sociale controle bestaat die positief is.

Controle

Controle is niets anders dan toezicht houden op de gemaakte afspraken en/of regels. Dat kunnen centrale afspraken zijn, zoals een CAO, waarop het individu geen of geringe invloed heeft. Dat kunnen ook individuele afspraken zijn, zoals een arbeidscontract. Het minst grijpbaar zijn de ongeschreven regels en fnuikend is het als daarop sociale controle wordt uitgeoefend. Zo hoeft in het dorp niemand verplicht zijn straatje schoon te vegen. Maar als iedereen het doet en jij eigenwijs niet, dan zal het niet lang duren tot de voorzitter van de buurtvereniging bij de voordeur aanbelt.

Controle en vooral sociale controle heeft een negatieve betekenis gekregen, omdat het de individuele vrijheid lijkt aan te tasten. Ik wil betogen dat de controle zelf de vrijheid niet aantast, maar dat het juist gaat om wie de controle hoe verricht. Controle is in sociaal opzicht namelijk een kwestie van onderling vertrouwen. En als die er is, dan is die controle minder een probleem.

Voorbeelden

* Nieuw in ons tijdperk is de onmenselijke of digitale controle. Berucht is RFID - Radio frequency identification - een bandje om pols of enkel met een chip die de 'whereabouts' van de TBS'er of demente bejaarde registreert en zelfs op afstand kan regelen.
* Mijn eerste vakantiebaantje, het is lang geleden, zo'n 35 jaar inmiddels, was in een fabriek voor huishoudelijke apparaten. Ik moest binnenleidingen van gasfornuizen buigen en dat was tariefwerk. Dat betekende dat ik er 25 in een uur moest plooien. Ging ik daaroverheen, dan kreeg ik een extra bonus. Dus ik fanatiek aan het buigen om maar zoveel mogelijk te verdienen. Dat werd niet door de vaste medewerkers gewaardeerd. Zij wisten dat als een vakantiekracht boven de vastgelegde norm kon produceren het tarief snel aangepast zou worden. Een voorbeeld van terechte en positieve sociale controle.
* In de wijk Cabrini Green in Chicago werd zo'n zeventig jaar geleden door de overheid een betuttelend woningbouwbeleid voorgeschreven om de ras- en klassenintegratie te bevorderen. Dat mondde echter uit in een 'glasoorlog', waarbij de zwarte tegen de witte jeugd streed om zoveel mogelijk ruiten van leegstaande woningen in te gooien. Het is duidelijk dat het experiment, waarover Sennett schrijft, dramatisch mislukte: "Het probleem was dat het woningbouwproject de mensen de controle over hun eigen leven ontnam. Zij waren de betaalde toeschouwers van hun eigen behoeften, slechts consumenten van de zorg die aan hen werd verleend. Zij ervoeren dan ook dat typische gebrek aan respect dat eruit bestaat dat men niet wordt gezien als volwaardige mensen."¹
Het is later trouwens goed gekomen, doordat de buurtbewoners het heft volledig in eigen hand namen en over de bendes sterke sociale controle uitoefenden.
* Die laatste situatie is vergelijkbaar met wat er gebeurt in de Haifastraat van Bagdad, de straat die het hevigst geleden heeft onder de Amerikaanse bezetting en de terreur van de elkaar bestrijdende milities. De buurtbewoners en vooral de vrouwen hebben de controle over de buurt hersteld en in eigen handen genomen. Er is daar sprake van zelfbeheer, waaraan een vorm van sociale controle gekoppeld is.

Vertrouwen

Volgens sociologen werken veel systemen van sociale controle niet. In denk dat dit niet ligt aan de controle zelf, maar aan de (vertrouwens)relatie tussen de gecontroleerde en de controleur. Goede straatcoaches weten dat ze het verrouwen van de buurtbewoners moeten winnen, wanneer ze hun werk naar behoren willen doen. De controle is dan geen handhaving of repressie meer, maar een stimulans voor de opbouw van de buurt.
Controleer dus niet volgens het principe van 'achter de voordeur' kijken, maar kom als goed volk gewoon via de achterdeur, achterom dus.

¹ Richard Sennett, Respect in een tijd van sociale ongelijkheid, Amsterdam 2003. (terug)