Rob Lubbersen
Even geen FNV. Ook even geen Maccabi, Gaza of Oekraïne. Maar een leestip. Een tip voor het lezen onder de kerstboom. Wél een tip voor een boek dat ongelofelijk goed geschreven is. Heel prettig om te lezen. Spannend ook. Het houdt 360 pagina's de aandacht vast. En echt gebeurd. Het gaat slechts voor een klein gedeelte over het heden. Maar het legt belangrijke mechanismen bloot die het verleden regeerden, mét een uitloop naar dat heden.
Het gaat om Nazimiljardairs van David de Jong (1). Met als ondertitel De donkere geschiedenis van de rijkste families van Duitsland.
Soms lijkt het er op of de belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) maar niet wil verflauwen. De musical Soldaat van Oranje staat in 2025 al vijftien jaar op de planken. De Belgische musical 40-45 is vanaf dit jaar te zien in Barneveld. Vorig jaar baarde de film Zone of Interest veel opzien. Over het gezin van Rudolf Höss, de commandant van het concentratiekamp Auschwitz. Dit jaar ging in de bioscopen Führer und Verführten in première. Over het leven van Joseph Goebbels, de minister van Propaganda onder Adolf Hitler.
In België en Nederland waren er voorstellingen van Dinette Kooiman over het leven van Etty Hillesum, één van de miljoenen joodse slachtoffers van de nazi's. En onlangs verschenen er weer twee boeken over de Tweede Wereldoorlog. Een boek van Jan Willem Stutje over Folterfabriek Buchenwald, een kamp waar in de oorlog zo'n 50.000 mensen zijn vermoord. En een boek van Richard Evans over Hitlers mensen, met levensbeschrijvingen van 21 top-nazi's.
Eerder verscheen al van Rudolph Harthoorn een boek over De vuile oorlog in Den Haag, een onthullende en onthutsende studie naar de samenwerking van de Haagse politie met de Duitse Gestapo bij de bestrijding van het communistisch verzet. En, tot slot, werd van David de Jong een tweede druk uitgegeven van zijn Nazimiljardairs. Over dat laatste boek wil ik het hier hebben.
Wie wat leest over de Tweede Wereldoorlog weet ongetwijfeld dat staalgigant Krupp en chemiereus IG Farben belangrijke leveranciers waren voor Adolf Hitler. David de Jong heeft in zijn boek enkele minder bekende, maar zeker niet minder belangrijke, industriëlen beschreven. Het gaat om de latere Duitse miljardairsfamilies Quandt, Flick, Von Finck, Porsche en Oetker. Vijf grote ondernemers met tientallen bedrijven die staal, wapens, chemicaliën, textiel en voedingsmiddelen poduceerden.
Zij blijken al vóór de machtsovername door Hitler in 1933 zijn nationaalsocialistische partij NSDAP te hebben gesteund. Sommigen als overtuigde fascisten, anderen als grenzeloze opportunisten. Zij droegen in grote mate bij aan de machtsgreep van Hitler. De tekenaar John Heartfield maakte ooit een spotprent van een kapitalist met hoge hoed die Hitler een bundel bankbiljetten toestopt met als tekst: Millionen stehen hinter mir.
David de Jong laat zien dat dit klopte! Hij laat ook zien hoe de industriëlen na 1933 onmiddellijk begonnen te profiteren. De oorlogsvoorbereidingen waren uiterst lucratief. Aan wapens, munitie, uniformen en legermaaltijden viel veel te verdienen. Ook het antisemitisme van de nieuwe fascistische machthebbers was uiterst lucratief. Joodse bedrijven werden onteigend of voor een appel en een ei overgenomen. Arisirung heette dat. Later werden ook tienduizenden joden en dwangarbeiders uit binnen- en buitenland door de nazi's aan de industriëlen beschikbaar gesteld. De miljonairsfamilies werden miljardairs!
Behalve financiële banden tussen de ondernemers en het nazi-regiem waren er ook persoonlijke. Sommige familieleden maakten zich verdienstelijk bij de SS, een enkeling zelfs aan het front. Een hoofdrol als 'tussenpersoon' was weggelegd voor Joseph Goebbels, de naziminister voor Propaganda. Hij trouwde namelijk met ene Magda die de echtgenote was geweest van Günther Quandt, dé patriarch van de Quandt-dynastie. David de Jong besteedt veel aandacht aan de manoeuvres van Goebbels en Quandt. Hij heeft ook de brieven van Magda en Joseph aan Harald opgenomen, waarin zij hun zelfmoord in 1945 aankondigen. Harald was de oudste zoon van Magda en een kind van Günther Quandt. Hij ontving de brieven in een Engels krijgsgevangenenkamp en overleefde de oorlog.
Opmerkelijk is dat Magda in haar behoorlijk liefdevolle brief nog van haar onvoorwaardelijke trouw aan de Führer en Duitsland getuigt, terwijl ze aan haar beste vriendin blijk geeft van het besef van onuitsprekelijke wreedheden, begaan door een systeem waartoe ik ook behoorde. Met de angst voor de wraak van de overwinnaars motiveert ze haar voornemen om zichzelf en haar zes jongere kinderen die ze met Goebbels kreeg om het leven te brengen.
Met de Duitse industriëlen die de oorlog mogelijk maakten én er flink van profiteerden, liep het een stuk beter af. Sommigen werden door de geallieerden opgepakt, maar nooit voor lang. Sommigen werden veroordeeld, maar nooit tot zware straffen. Vrijwel allemaal kwamen ze weer in het bezit van de meeste van hun bedrijven. Porsche mocht weer auto's maken, Oetker mocht weer pizza's bakken.
De nazimiljardairs verdedigden zich door te stellen Ich habe es nicht gewusst en door hun medeplichtigheid af te zwakken. Oorlogswinsten, Arisirung, massale dwangarbeid in hun werkplaatsen, het was hen bijna geheel ontgaan. Ook voerden ze aan, ondanks alles, eveneens goede dingen te hebben gedaan. Voor een klein bedrag waren mensen bereid om een gunstige verklaring over betrokkene af te leggen. Een "Persil-schein". Inderdaad, om iemand wit te wassen! Wat ook meehielp, was dat de Amerikanen en Engelsen slavenarbeid en plundering niet in de haak vonden, maar toewijding aan het kapitalistisch systeem toch wel een verzachtende omstandigheid vonden. En West Duitsland moest zo snel mogelijk overeind worden geholpen om het voor de westerse wereld te behouden. De nazimiljardairs kwamen alras weer op hun oude functies.
Pas in de jaren zestig van de vorige eeuw werd er wat kritischer teruggeblikt. Alsnog werden enkele schadevergoedingen uitgekeerd en kregen dwangarbeiders compensatie. Nazaten van de tycoons kwamen in enkele gevallen met erkenning van medeverantwoordelijkheid. Gemakkelijk ging dat vaak niet. Niet verwonderlijk is het dat de meeste afstammelingen van de puissant rijke families zich vooral bewegen in conservatieve en rechtse kringen. De Quandts doneren bijvoorbeeld sinds 2002 van het bij BMW verdiende geld miljoenen aan de CDU. Een extreemrechtse uitschieter is Von Finck Jr die op slinkse wijze de Alternatieve für Deutschland (AfD) ondersteunt.
Het brengt David de Jong uiteindelijk tot de volgende slotconclusie: Tot dusverre slaat de weegschaal nog steeds door ten gunste van geld en macht. Veel Duitse ondernemersdynastieën willen nog steeds geen verantwoording afleggen over de donkere geschiedenis die hun vermogen bezoedelt, zodat de geesten van het Derde Rijk hen achterna blijven jagen.
1. David de Jong -Nazimiljardairs. De donkere geschiedenis van de rijkste families van Duitsland - Meulenhof 2022, 29,99 euro.
