Uit het rebelse handboek 'hoe terug te vechten en te winnen' Hoe bronnen van arbeidsrisico's in kaart te brengen zijn Dorothy Wigmore1 De eerste stap in een campagne voor veiligheid en gezondheid is het vinden van gemeenschappelijke problemen. Dan volgt het speurwerk naar de arbeidsrisico's achter de symptomen. Een praktisch hulpmiddel daarbij zijn kaarten van het menselijk lichaam en van de arbeidsplaats. Zo kan nagegaan worden hoe werkne(e)m(st)ers ziek zijn geworden, gewond zijn geraakt of schade hebben opgelopen door het werk dat zij jaren geleden hebben gedaan. 2 Het werk met dergelijke kaarten is activerend en leuk. Verschillende zintuigen worden aangesproken en de kaarten kunnen gebruikt worden, wanneer werknemers een andere taal spreken of niet goed kunnen lezen. Ook is het een snelle manier om een beeld van ingewikkelde situaties te krijgen. De kaarten kunnen de verschillende ervaringen van werknemers weergeven op basis van leeftijd, loopbaan, functie, baan of geslacht. Lichaamskaarten kunnen de patronen van symptomen en de lange termijn effecten van arbeidsrisico's laten zien. Arbeidsplaatskaarten geven een algeheel overzicht waartoe een enkel individu niet in staat is. De twee typen kaarten samen bieden de mogelijkheid de arbeidsplaats in een nieuw perspectief te zien. Lichaamskaarten "Dit is de eerste keer dat ik weet niet alleen met mijn pijn te staan", vertelde een oudere bouwvakker na het zien van de kaart die hij en anderen hadden gemaakt tijdens een ergonomische workshop voor technici. Zijn reactie illustreerde een klassieke barrière in de zorg voor gezondheid en veiligheid, namelijk dat individuele werknemers denken dat de klachten alleen hun persoonlijk probleem zijn. De lichaamskaarten kunnen die barrière doorbreken. Bijvoorbeeld door de volgende werkwijze. * Schets de voor- en achterzijde van het lichaam. Zie voor een voorbeeld en veel meer informatie over verschillende soorten kaarten: www.hazards.org. * Maak een grote versie voor de totale groep werknemers en kleinere afbeeldingen voor subgroepen. * Bepaal vervolgens wat de vragen zijn. Ben je op zoek naar de plaats van de pijn? Naar alle aandoeningen die werknemers hebben? Naar de lange termijn effecten, zoals van kanker, chronische pijn en stress? Wil je de effecten zien van geslacht, leeftijd, enzovoort? * Breng daarna mensen samen in kleine groepen. Als je bijvoorbeeld informatie wilt op basis van leeftijd, maak dan leeftijdsgroepen. Geef elke groep markeerstiften en een code voor het maken van hun specifieke schets. Bijvoorbeeld: pijn is 'rood', waar stress ondervonden wordt, is 'groen', andere mogelijk werkgerelateerde symptomen krijgen 'blauw'. * Breng tot slot de informatie over naar de grote lichaamskaart om tot een totaaloverzicht te komen. Wanneer het gaat om een onderzoek naar pijn, dan kan één persoon een toelichting geven op het werk. De anderen kunnen vaststellen welke lichaamsdelen (over)belast worden door krachtsinspanningen, repeterende bewegingen en onhandige posities. Door 'au!'-stickers op de betreffende persoon te plakken, wordt direct duidelijk waar de arbeidsrisico's te lokaliseren zijn. Arbeidsplaatskaarten De arbeidsplaatskaarten zijn vooral gericht op de arbeidsrisico's, de gevaren die ten grondslag liggen aan de op de lichaamskaart aangegeven symptomen. Is er tijd beschikbaar voordat met de kaarten begonnen wordt, laat dan werknemers die (ongeveer) hetzelfde werk verrichten een vragenlijst invullen en bespreek deze dan gezamenlijk. Bijvoorbeeld: * Hoe is het werk georganiseerd - bezetting, ploegendienst, aantal uren, werktijden, pauzes? * Waaruit bestaat het werkproces - hoe wordt gewerkt, wat zijn de taken, welke machines en gereedschappen worden gebruikt? * Wat zijn de gevaren en risico's (maak gebruik van onderstaande zes categorieën)? * Welke klachten en symptomen komen in de discussie naar voren? * Welke maatregelen zijn genomen om gevaren te voorkomen of terug te dringen? * Wat kan of zou gedaan moeten worden? Daarna tekenen groepen werknemers hun arbeidsplaats of werkomgeving. Denk aan aandacht voor deuren, ramen, bad- en waslokalen, werktafels, bureaus, machines, gereedschappen en voorzieningen. Hoe groter de kaart, des te meer details kunnen worden aangebracht. Probeer de informatie van de vragenlijst op de kaart te verwerken zonder het onoverzichtelijk te maken. De arbeidsrisico's zijn onder te verdelen in zes categorieën: Veiligheid - directe oorzaken van verwondingen. Fysiek - energiebronnen als radiatoren, temperatuur en lawaai. Chemisch - stof, vloeistoffen en gassen. Biologisch of door contacten - infecties, naalden en schimmels. Ergonomisch - krachtsinspanning, herhaling, houding en ontwerp van controlepanelen. Organisatie van de arbeid/sociaal-psychologisch - stressfactoren als langdurige of eentonige werkschema's, arbeids(over)belasting en geen of weinig zeggenschap. Voorzie elke categorie arbeidsrisico's van een gekleurd teken of icoon. De grootte van de icoon kan de ernst van het risico aangeven. Het aantal werknemers dat wordt blootgesteld aan het gevaar kan vermeld worden binnen de icoon. Gebruik etiketjes om de mensen in beeld te brengen en te laten zien waar zij werken. Het is ook zinnig de werkstroom aan te geven en de gebruikte routes of bewegingen op de arbeidsplaats. Om deze informatie van de kaart af te kunnen lezen, is het gebruik van een draad aan te bevelen. Een werkneemster maakte eens twee kaarten met verschillend gekleurde draden om haar route te laten zien op 'gewone' dagen en op dagen met een onderbezetting. De duidelijke verschillen tussen de kaarten zorgden voor een herkenning van de toegenomen arbeidsbelasting, een ernstige stressfactor. Wereldkaarten Het werk legt beslag op onze tijd buiten het werk, op ons gezin, op onze vrije tijd, op onze omgeving. De zogenaamde wereldkaarten vormen een manier deze effecten in beeld te brengen. Hang een groot vel papier op de muur met in het midden een klein menselijk figuur. Voeg rond deze figuur informatie toe door tekeningetjes of via woorden om te illustreren hoe je leven wordt beïnvloed door het werk. Je zou een gitaar kunnen tekenen, waarop je door beschadigde pezen niet meer kan spelen, of gebroken harten vanwege een scheiding als gevolg van te lange werkdagen en stress. Zie voor voorbeelden: www.hazards.org/diyresearch/index.htm#worldmapping. Kaartgebruik Nadat een kaart gemaakt is, luidt de eerste vraag: "Wat zie je?". Zoek naar vaste patronen en naar gegevens die daar buiten vallen. Breng de kaarten van bepaalde arbeidsplaatsen of werkomgevingen bij elkaar om een totaalbeeld te kunnen vormen. Na enige tijd kan nieuwe informatie op de kaarten worden aangebracht of opgetreden veranderingen gecontroleerd. Gebruik je verbeelding en creativiteit om er zeker van te zijn dat het verhaal van ieder die mee wil doen, verwerkt is. Wanneer je nog meer informatie zou willen toevoegen, kun je werken met doorzichtig plastic vellen om bepaalde gegevens eruit te lichten of om ervaringen van verschillende groepen te laten zien. 1 Specialist op het gebied van veiligheid en gezondheid, Winnipeg, Canada - dorothyw@web.ca, www.wigmorising.ca; het artikel Using maps to identify health & safety problems verscheen in Labor Notes, november 2006, nummer 332. Bewerking/vertaling: Roland Siebe.(terug) 2 Dit artikel is geschreven als een instructie, het maakt namelijk deel uit van "A troublemakers's Handbook 2: How to fight back where you work and win" - http://www.labornotes.org/ (terug)