Veranderingen in de kapitalistische arbeid
'Migrantenarbeid' als nieuwe algemene noemer
Devi Sacchetto
(Bewerking/vertaling: Herre de Vries)
De kapitalistische arbeid als geheel krijgt steeds meer het karakter van de arbeid zoals die nu vooral aan migranten toebedeeld is. Dit betoogt Devi Sacchetto, hoogleraar aan de sociologiefaculteit van de universiteit van het Italiaanse Padua. Hij doet dat in het winternummer van het Duitse blad Wildcat. Uitgaande van de veranderingen in de klassensamenstelling in de regio Veneto probeert hij tot een nieuw collectief uitgangspunt van de arbeiderspositie te komen.
Hij hanteert daarbij het begrip "lavoro migrante" dat door de Duitse vertalers omgezet is in "migrantische Arbeit". Ik gebruik de term "migrantenarbeid". Dit is zeker niet de beste aanduiding. Het is daarom goed te weten dat het hier niet alleen gaat om de arbeid die door migranten verricht wordt. Het is een algemeen begrip, waarmee de toekomst van de kapitalistische arbeid wordt aangegeven.
Onder vreemd commando
Het economische model van noordoost Italië met z'n kleine en middelgrote bedrijven en z'n industriedistricten was een antwoord van het kapitaal op de arbeidersstrijd. Het zorgde voor een geografisch spreiding van de arbeiders en verving industriële door quasi-familiaire arbeidsbetrekkingen. De industriedistricten in Veneto zijn zeer hiërarchische coöperaties, anders zou de just in time keten niet kunnen functioneren. Het feestelijke afscheid van het Post Fordisme heeft de laatste jaren verhuld dat een steeds groter gedeelte van 'de tijd' onder vreemd commando staat. De regels van de fabriek gelden inmiddels ook in de gemeenschap en het privé-leven, vooral voor mensen die als zelfstandige werken. De door de markt gedicteerde termijnen beperken de beschikkingsvrijheid over de vrije tijd en private relaties. De retoriek van de zelfstandige arbeid versluiert het ontstaan van een slechts op geld gerichte maatschappij. Een maatschappij die zo hiërarchisch gestructureerd is dat de problemen van de economische cyclus afgewenteld kunnen worden op de arbeiders die minder gekwalificeerd zijn of met buitenlandse accenten spreken.
Omdat het productiesysteem gestructureerd is via toeleveranciers en productieve netwerken, kunnen binnen dezelfde productieketens absolute en relatieve meerwaardeproductie gecombineerd worden. Dat wil zeggen dat winsten worden vergroot door toename van enerzijds de arbeidsduur en anderzijds de arbeidsproductiviteit.
In de grote ondernemingen dragen de uitbreiding van de contractarbeid en de internationale samenstelling van het personeelsbestand bij aan het uiteenvallen van het arbeiderscollectief. De verschillen in contracten en taal leiden binnen de bedrijven tot een op herkomst georiënteerde groepsvorming die zich buiten de bedrijven vaak reproduceert.
In kleinere ondernemingen gebruiken de ondernemers nieuwe vormen van gemeenschappelijkheid met informele en flexibele verbanden. Daarbij ontneemt de persoonlijke vorm van de arbeidsverhoudingen het zicht op het feit dat het om onderwerpende verhoudingen gaat. Er vind een identificatie met de bedrijfsleiding plaats, waardoor de arbeidsverhoudingen op betrekkingen tussen bekenden lijken.
Dienstbodearbeid
De concrete arbeid is tegenwoordig onzichtbaar. In het publieke debat duikt ze niet op. Ze is privaat en wordt een aangelegenheid van het individu. De onzichtbaarheid van de proletarische arbeid en levensomstandigheden wijst op haar toenemende delegitimering. Tegenwoordig is 'arbeider zijn' de bevestiging van persoonlijk onvermogen. Een ideologie van persoonlijke ontwikkeling en individuele bevrijding is algemeen aanvaard. Dit drukt zich in twee standpunten uit. De eerste verheerlijkt de zelfstandigen (arbeiders), de zogenaamde creatieve klasse. De tweede eist een gegarandeerd inkomen met het argument dat de arbeidsvoorwaarden in de bedrijven niet te veranderen zijn (uitgezonderd extreme gevallen die dan echter bij het thema 'mensenrechten' ondergebracht kunnen worden).
De in de jaren zestig en zeventig jaren ontstane 'antagonistische subjectiviteit' die de politieke ruimte had uitgebreid tot terreinen buiten de bedrijven, lijkt verdwenen. De politieke communicatie tussen de verschillende 'gestaltes' van de arbeider heeft aan het eind van de twintigste eeuw geleden onder de herstructurering van de industrie, de werkloosheid, de arbeidstijdverkorting en de propaganda voor uitbesteding. Op de voorgrond kwam het beeld van de individuele producent te staan.
De botsingen tussen verschillende nationaliteiten zijn veel meer het probleem van de geïmmigreerde arbeiders dan van de ondernemers. De laatsten zorgen er al voor dat ze niet teveel buitenlanders met dezelfde nationaliteit in dienst nemen. De toenemende mobiliteit - uit individuele, vrije keuze of uit dwang - versplintert het arbeiderscollectief, zodat de reacties minimalistisch en individueel worden. Het lukt hen vrijwel niet de hiërarchische ordening en arbeidsorganisaties af te breken.
Het verzet van arbeiders toont zich tegenwoordig niet collectief, maar in de weigering fabriekswerk te doen en in de snelle personeelswisselingen. Wie kan, ontvlucht hetgeen aangemerkt kan worden als 'zware arbeid'. De fabriek is veranderd. Vooral in de grote bedrijven is de handarbeid en daarmee 'het beeld van de arbeider' teruggedrongen. De proletarische arbeid concentreert zich steeds meer in kleine en middelgrote bedrijven, waar ontkwalificering en overkwalificering hand in hand gaan. Maar vooral in de tertiaire sector, de dienstverlening, ontwikkelt zich een nieuw beeld van de arbeider, de 'dienstbodearbeid' ("lavoro servile"). Daarin maken de ongunstige arbeidstijden sociale contacten onmogelijk en de arbeidsvoorwaarden zijn er nauwelijks onderhandelbaar.
Onzichtbare Apartheid
De angst voor het verlies van - hoe relatief ook - de bereikte welvaart vermindert de conflictbereidheid en leidt tot terugkeer naar het private. Maar in de grote bedrijven stuiten de bevelen van de ondernemers op grenzen, wanneer zij de vorm aannemen van extreme vernedering. Zo lokte in de fabriek voor huishoudartikelen van De Longhi in Treviso de poging het gebruik van de toiletten tijdens werktijd te verbieden, een spontane staking uit. Daaraan namen migranten uit het zuiden en het buitenland deel.
De arbeidsmigranten vormen een centraal element in de economische en maatschappelijke omwentelingen. En derhalve worden de mazen van de migratiewetten groter of kleiner, al naar gelang de toestand van de economie, de sociale strijd en de omvang van xenofobische bewegingen. De nationale regelgeving heeft tot doel categorieën migranten met bepaalde kwalificaties of bepaalde nationaliteiten te bevoordelen. Daarvoor hebben de immigratielanden arbeidsbureaus in het buitenland ingericht voor de werving van buitenlandse arbeiders.
De grensoverschrijdende migratiepolitiek in Italië richt zich niet op Noord Afrika, maar hoofdzakelijk op het oostelijk deel van Midden Europa. In deze beperking van de bewegingsruimte lijkt zich een grotere 'preventieve' selectie van directe migranten naar Europa aan te kondigen, niet slechts een herverdeling van degenen die zich al in Italië bevinden. Met de wet "Bossi-Fini" van 2002 probeert de staat veel meer dan vroeger de arbeidsmarkt te reguleren. De wet disciplineert migranten als werknemers door de inrichting van twee verschillende arbeidsregimes. De migranten bevinden zich zo in een andere, minderwaardige arbeidsmarkt en de positie die ze daar innemen is de (noodzakelijke) voorwaarde voor hun aanwezigheid.
De andere arbeidscontractuele vormen van koop en verkoop van arbeidskracht betekenen voor twee miljoen immigranten een onzichtbare Apartheid. De bestuurlijke indeling heeft een fundamentele betekenis voor het bestaan van immigranten, hun arbeidsmogelijkheden en hun bewegingsvrijheid. Om hun verblijf te legaliseren, moeten ze een ondernemer vinden en veelal ook betalen. Een menswaardig en zorgenvrij leven is dus slechts mogelijk, als zij zich onderwerpen aan de hiërarchie van een fabriek of een familie.
Politiek begrip
Van migrantenarbeid spreken we sinds het eind van de jaren negentig. De NAVO-oorlog tegen Servië en, daarvoor nog, het uiteenvallen van Joegoslavië hebben een enorme hoeveelheid arbeidskracht vrijgemaakt. Dat heeft zich over de West-Europese landen verspreid. Een kenmerk van tegenwoordige migratiestromen is dat ze naar stagnerende en niet naar 'boomende' economieën met arbeidskrachttekorten gaan.
Het migratievraagstuk is lijnrecht in strijd met het idee van burgerrechten, dat wil zeggen met de logica van het recht op een staatsrechtelijke grondslag. De integratie zal voor gescheiden 'communities' volgens de logica van etnische arbeidsdeling verlopen. In werkelijkheid ziet het er echter uit alsof op de werkplekken arbeidscollectieven zouden ontstaan die in staat zijn hun arbeidstempo zelf vast te leggen, onafhankelijk van en tegen de etnische/nationale scheiding in.
Het kapitaal wil de migratie just in time; dan hoeft het zich noch om de indirecte kosten van de reproductie van arbeidskracht noch om haar integratie te bekommeren. Het arbeidscontract is de wezenlijke voorwaarde voor een langdurig verblijf in Italië, zodat de migrant aan een bepaald werk geketend is. De migrant wordt gedefinieerd door de zuivere uitgifte van arbeidskracht, een functie die van hem/haar wordt verlangd. Die opgedrongen rol wordt het voornaamste element van zijn leven. Vooral voor migranten is de arbeidsmarkt geen markt, want er wordt niet verhandeld; het is een machtsverhouding.
Migrantenarbeid is een politiek begrip, het slaat niet op de arbeid uitgevoerd door migranten, maar beschrijft een objectieve voorwaarde en geeft aan waar de arbeid als geheel zich heden ten dage naartoe ontwikkelt. De migranten zijn niet het politieke subject dat de sociale verhoudingen en de arbeidsordening omverwerpt. Veel meer laat het beeld van de migrantenarbeider een ontwikkeling zien, namelijk het in twijfel trekken van de vormen van commando en arbeidsdwang. De migranten zijn niet alleen van hun rechten berooft, maar ze verlangen tevens vrijheid. Anderzijds stellen ze een politieke communicatie tussen verschillende domeinen zeker. Het gaat erom dat zij zich niet opsluiten in nationale concepten of etnische gemeenschappen. De eisen van de arbeidsmigranten worden luider, terwijl gelijktijdig het proces van internationalisering van de productie doorgaat en van de systemen voor de organisatie van de arbeid doorgaat. Migrantenarbeid is de voorwaarde die vooruitloopt op de algemene voorwaarden, waaronder de arbeid als geheel tegenwoordig tot stand gebracht wordt. De gezamenlijke arbeid ontwikkelt zich in de richting van migrantenarbeid.
Met het begrip 'migrantenarbeid' laten zich de huidige uitbuitingsvormen duiden, waarvan de voorwaarden steeds meer op die van de migranten lijken. Het betekent een nieuwe toe-eigening van een collectief uitgangspunt, een klasse uitgangspunt dat van de ervaring uitgaat en ingaat tegen de voortdurende pogingen deze in de halfschaduw terug te duwen.
Oorspronkelijke artikel: Migrantische Arbeit als neue Veralgemeinerung der kapitalistischen Arbeit. In: Wildcat nummer 78, winter 2006/2007, pp. 23-25 - http://www.wildcat-www.de/
|