In de novelle Alles Stroomt neemt Vasili Grossman AFSCHEID VAN HET BOLSJEWISME Rob Lubbersen Van de Russische schrijver Vasili Grossman zijn de afgelopen zes maanden twee boeken in het Nederlands verschenen. Dat is opmerkelijk voor een auteur die inmiddels 45 jaar dood is. Het gaat om de roman Leven & Lot en de novelle Alles Stroomt. De eerste speelt zich af tijdens de Slag om Stalingrad in de Tweede Wereldoorlog. De tweede gaat over een verwoest mensenleven in en na een strafkamp in Siberië. Beide boeken zijn, onder andere, felle aanklachten tegen het stalinisme. In Alles Stroomt gaat de kritiek terug tot op Lenin en het bolsjewisme. In de novelle Alles Stroomt maakt Grossman ons deelgenoot van de belevenissen van Ivan Grigorjevitsj. Ivan komt enige tijd na de dood van Stalin in 1953 terug in Moskou. Hij heeft dan dertig doorgebracht in verschillende dwangarbeiderskampen in Siberië en blikt terug op zijn tamelijk zinloze bestaan in die kampen en probeert alsnog iets van zijn leven te maken. Hoewel hij geniet van wat aan vrijheid gewonnen is, lukt dat niet echt. De verspilling van zijn jaren en de teleurstelling over de verwording van de Sovjetstaat, wier revolutionaire idealen hij eens deelde, wegen te zwaar. Bovendien is zijn vrijheid betrekkelijk. De stalinistische terreur is weliswaar voorbij, maar de bureaucratie en de onderdrukking liggen nog altijd als een bedompte deken over de Russische mens en maatschappij. Wat een leugen en bedrog. Wat een wreedheid. Wat een vermorsen van menselijk geluk en talent. Via Ivan drukt Grossman zijn verlangen naar vrijheid uit en hij probeert meer zicht te krijgen op hoe de verloedering van de sovjetmens en sovjetmaatschappij kon plaatsgrijpen. Dat hangt samen met de persoonlijke geschiedenis van de schrijver. Een levenswerk gearresteerd Vasili Grossman werd geboren in 1905 in de Oekraïne. Na een korte periode te hebben gewerkt als scheikundig ingenieur, maakte hij in 1934 zijn debuut als 'ingenieur van de ziel'. Hij werd schrijver. Met enige moeite hield hij zich aan de richtlijnen van het socialistisch realisme die in het Stalintijdperk aan de beoefenaren der kunsten werden opgelegd. Soms vonden de censoren zijn werk niet optimistisch en 'opvoedend' genoeg. Grossman schikte zich dan in de door hen voorgestelde correcties. Met tegenzin, maar om te overleven, steunde hij de stalinistische zuiveringen van 1937. Grossman ondertekende oproepen om 'trotskisten en andere volksvijanden' ter dood te brengen. In 1941 werd hij oorlogscorrespondent voor het legerblad De Rode Ster. Hij was ooggetuige van de Slag om Moskou, van de Slag om Stalingrad en om Berlijn. Zijn verslag van wat hij aantrof bij de bevrijding van het Duitse vernietigingskamp Treblinka werd door het Tribunaal van Neurenberg gebruikt als bewijslast voor de Holocaust. Na de oorlog werkte hij vooral aan zijn levenswerk Leven & Lot. In 1960 was het klaar, maar het ging niet naar de drukker. De Russische geheime dienst KGB 'arresteerde' het boek. Zelfs het typelint van de schrijfmachine van Grossman werd in beslag genomen. De ideoloog van de toen nog heersende Communistische Partij, Soeslov, noemde het boek een 'vijandige atoombom'. Ook de novelle Alles Stroomt die Grossman daarna nog schreef, werd door de sovjetcensuur niet geschikt geacht voor publicatie. Hij stierf in 1964 in Moskou als een verbitterd mens. Het boek Leven & Lot werd pas in 1980, zestien jaar na zijn dood , voor het eerst en in het westen uitgegeven. Nog eens acht jaar later, tijdens Gorbatsjov, verscheen de eerste druk in Rusland. In 1989 tenslotte werd daar ook de novelle Alles Stroomt gepubliceerd. De vier Judassen Vergeleken met Leven & Lot, dat 887 pagina's telt, is Alles Stroomt een dunnetje, met 198 bladzijden. Maar op een aantal thema's dat in Leven & Lot wordt aangesneden, gaat Alles Stroomt juist dieper in. Vrij uitgebreid bespreekt hij de vraag hoe 'het' in de Sovjet Unie allemaal zo ver kon komen. Hoe het mogelijk was dat daar het stalinisme kon gedijen. Dat het land en haar inwoners decennia lang in de greep bleven van angst, verraad, dwang, marteling, terreur. Om dat te kunnen verklaren, voert Grossman de Vier Judassen op. Immers: geen verraad zonder verrader en geen vervolging zonder verklikker of lasteraar. De eerste soort judas is Judas de Gemartelde, iemand die zelf, meestal ten onrechte, vervolgd wordt. Zijn of haar beschuldigingen aan het adres van anderen worden er uitgeslagen. De tweede judas is er een die heel graag bij 'de nieuwe wereldorde' wil horen. Hij of zij lokt zelfs op eigen initiatief mensen in de val. Bijvoorbeeld met provocerende praatjes om dan over een onvoorzichtige bevestiging direct te rapporteren. Judas de Derde is een carrièremaker. Zelf wat laat op gang gekomen effent hij het pad omhoog in partij en bestuur door vooral oudere bolsjewieken uit de weg te laten ruimen. Nummer vier is Judas de Verongelijkte. Een soort Calimero, altijd jaloers en tekort gedaan die zich wreekt op wie het maar een haartje beter heeft. Grossman waakt ervoor de judassen al te gemakkelijk te veroordelen. Elk van hen heeft zo zijn of haar redenen en ook nog eens deugdelijke kanten. Grossman, die zelf aan stalinistische campagnes had deelgenomen, worstelt enorm met dit thema, verklaart nu eens iedereen en dan weer niemand schuldig en concludeert dat de menselijke natuur zijn goede en zijn walgelijke kanten heeft. Hij noemt het gezegde "Mens dat klinkt trots" een slechte grap en eindigt met "... een pijnlijke schaamte om onze menselijke vuiligheid". De wortels van het kwaad Maar Grossman houdt zich in Alles Stroomt niet alleen bezig met de mechanismen die het stalinisme mogelijk maakten. Hij zoekt ook naar de wortels ervan en heeft het daarbij over de Russische ziel die getekend zou zijn door duizenden jaren horigheid en slavernij. En hij ruimt in zijn galerij der verantwoordelijken een ruime plaats in voor de bolsjewieken, waaronder Lenin. Zij die eindelijk de vrijheid hadden moeten brengen, effenden uiteindelijk de weg voor een onderdrukking zonder weerga. Daarbij wijst Grossman op twee begrippen: utopie en polemiek. De utopie van de bolsjewieken en eigenlijk van alle socialisten en communisten was een klasseloze samenleving. Een maatschappij zonder uitbuiting en onderdrukking. In het socialisme zou zelfs de staat afsterven, want niet meer nodig. Voor alle mensen lag een leven vol van geluk in het verschiet. En voor het verwezenlijken van zo'n fantastisch (!) ideaal moest je dus wel wat over hebben. Met de utopie werd de dagelijkse ellende bemanteld en goedgepraat. Grossman noemt dat "het opofferen van de bestaande en misschien nog beperkte vrijheid voor een abstracte en toekomstige vrijheid" Zijn redenering doet denken aan de opvatting van de hedendaagse Britse filosoof John Gray die in utopisch denken ook allesbehalve een positieve bron van inspiratie ziet. Volgens Gray wordt de utopie juist gebruikt als een argument om alles wat het ideaal in de weg staat te vernietigen. Hoe sterker de utopie en hoe groter de verwachte gelukzaligheid 'ooit', hoe smeriger en grover de aantasting van het menselijk geluk in het 'nu'. Grossman ziet daarnaast ook de polemiek van Lenin en de bolsjewieken als een wortel van het latere stalinistische kwaad. De felheid en de hardheid in het politieke debat zijn niet onschuldig. Het uitkafferen van tegenstanders, maar vaker nog van 'bijna-medestanders' kan bij Grossman op weinig waardering rekenen. Hij ziet een direct verband tussen Lenin's gescheld op 'lakeien', 'hielenlikkers' en 'huurlingen' en Stalin's campagnes tegen 'koelakken', 'trotskisten' en 'volksvijanden'. Van het 'met de nek aankijken' van tegenstanders naar het nekschot voor voormalige medestanders, bleek vervolgens slechts een kleine stap. Het is de onverzoenlijke klassenstrijd eerst in woord en dan in daad. Hier lijkt de mening van Grossman verrassend veel op de theorie waarmee de Amsterdamse hoogleraar psychologie Carsten de Dreu momenteel school maakt. De Dreu geeft aan hoe diep, langdurig, kostbaar en ontwrichtend de schade kan zijn van een ongebreideld gehanteerd conflictmodel. Stof tot denken Vasili Grossman was een schrijver. Een hele goeie schrijver. Met inhoud. Met taalvaardigheid. Iemand die over zaken die er op deze aarde en de mensen die daar wonen toe doen op een prachtige en toegankelijke manier kon schrijven. Indringend. Hij was geen politicus of politicoloog. Als schrijver geen wetenschapper. In zijn historische analyses van de verwording van de Sovjet Unie ontbreken bijvoorbeeld de 'echte' vijandige krachten waarmee de bolsjewieken moesten worstelen. Het waren niet alleen net even anders denkende socialisten en anarchisten waarmee de bolsewiki de strijd aangingen, ze moesten zich ook verdedigen tegen rücksichtslos moordende en plunderende reactionaire Witte legers. Daarover bij Grossman in Alles Stroomt geen woord. Evenmin over de zeventien buitenlandse militaire interventiemachten die Rusland binnenvielen in een poging het kapitalisme te 'redden'. Bij een afgewogen oordeel over wat er gebeurde en hoe het kon gebeuren, zouden dat soort zaken zeker ook betrokken moeten worden. Dat neemt niet weg dat Grossman merkbaar van héél dichtbij en uiterst beklemmend de geschiedenis van zichzelf, zijn medemensen en zijn land literair heeft verwerkt. Met de nodige stof tot nadenken. Vasili Grossman, Leven & Lot, Amsterdam 2008 - prijs 40 euro. Vasili Grossman, Alles Stroomt, Breda 2009 - prijs 20 euro.