Solidariteit in de 21ste eeuw (2) Alsof de duivel ermee speelt Hans Boot Het zijn weer van die dagen dat we gelijk hebben zonder het te krijgen. Het huis van Oranje wordt bewoond door baatzuchtige profiteurs. Scheringa, Zalm, Nijpels en Linschoten tonen zich gluiperige woekeraars. Wientjes en Hermans gaan samen de crisis te lijf. De PvdA en de FNV staan met de rug tegen een éénsteensmuur. Het zijn ook de dagen dat ik het onderzoeksprogramma "Solidariteit in de 21ste eeuw" lees dat Paul de Beer augustus 2009 lanceerde. Veertien dagen geleden gaf Sjarrel Massop in Extra 129-1 daarop zijn commentaar. Vanzelfsprekend bleef ik hangen bij de omschrijving van het begrip solidariteit: "iedere handeling (…) die ten goede komt aan een ander zonder dat de contribuant ['begunstiger'] de zekerheid heeft dat de begunstigde deze handeling in gelijke mate zal terugbetalen." Met name dat laatste woord 'terugbetalen' zit me niet lekker. Valse en omgekeerde solidariteit Dat de vastgoedinvestering in Mozambique zich terugbetaalt, is de bedoeling, maar geen zekerheid. Vandaar dat de aanstaande koning en koningin volgens Balkenende de Afrikaanse mensheid een solidaire dienst bewijzen. En dat blijkt veel te rechtvaardigen. De baas van AZ en zijn ministeriabele vrienden van de VVD verrijkten zich zo dat die stomme, hebzuchtige leners met mededogen en betalingsuitstel overladen worden. Geen vrijheid en gelijkheid, wel ogenschijnlijke broederschap. De ondernemersbaas en de oud-VVD-minister van Onderwijs en Wetenschappen (paars 2) koesteren hun welbegrepen eigen belang ten opzichte van de generaties van de toekomst. Uw risico stellen wij veilig. Tegen de bonden: vandaag even uit elkaar, morgen samen gelouterd verder. Van egeltjes naar lepeltjes. De Partij van de Arbeid? Wethouders en een burgemeester in het bestuur van drie grote steden roepen de hulp in van de rechter om hun medegevoel te uiten met de bijna gedupeerde reizigers in de ochtendspits. Tram, bus en metro op tijd als moderne solidariteit. Tja, en tenslotte de FNV. Haar boegbeeld Jongerius openbaart - voor de camera - een kort moment van klassenbewustzijn en spreekt van "tuig van de richel". Daarna treedt de orde van de dag weer in - waar blijven de notulen of de vergadering op internet? - en keert de omgekeerde solidariteit terug door in gezamenlijkheid met de sociale partners uit de 'impasse' te geraken. Vandaag even boos, morgen professioneel verder. Zaken doen, met de duivel, een racist. Kosten/baten wederkerigheid Dit soort hersenbeslommeringen van alledag duikt op bij die toch wel merkwaardige omschrijving van het begrip solidariteit. Ook bij een niet letterlijke interpretatie van "terugbetalen", let wel "in gelijke mate", is 'voor wat hoort wat' kennelijk gewoon in de verhoudingen tussen mensen. Betalen wij elkaar niet in gelijke munt terug, dan is dat zo'n ongebruikelijk verschijnsel dat een bijzonder begrip als solidariteit nodig is. Misschien ook wel logisch in een samenleving waar aan de ene kant gratis diensten voor de dienstverlener steeds profijtelijker worden (Google) en aan andere kant alles zijn prijs heeft (water op de maan; hoe lang gaat de zon nog voor niks op). Niet voor niets staat in de gebruikelijke opvattingen over solidariteit de wederkerigheid centraal. De ook in vakbondsland populaire mantra van 'solidariteit is welbegrepen eigenbelang' is daarvan een illustratie. Wat algemener: jullie de hulp, wij de markt; jullie een hangplek, wij de orde. Ook de toespitsing in het genoemde onderzoek op de gevolgen van migratie en vergrijzing - uit te werken naar de samenhang tussen 'autochtoon en allochtoon' en 'jong en oud' - wijst in die richting. Met op de achtergrond een sterk vermagerde verzorgingsstaat gaat het om de vraag of de eerstgenoemde bevolkingsgroepen (autochtoon, jong) nog bereid zullen zijn te zorgen en/of te betalen voor de laatstgenoemde (allochtoon, oud). Daarbij vallen termen als draagvlak en sociale cohesie. Zo verbijsterend is de vraag van de PVV naar de kosten-batenanalyse van de migratie dus ook weer niet. Betalen is één, wat komt er voor terug is twee. Laatst hoorde ik een frisse manager zeggen: geef 60-plussers bij de verkiezingen een halve stem. Politieke norm Solidariteit is meer dan wederkerigheid. Ook in de betekenis van 'verantwoordelijkheid voor en steun aan elkaar' schiet wederkerigheid tekort. Wezenlijk voor solidariteit zijn noties als gezamenlijkheid en gemeenschappelijkheid. Maar dan wel in dienst van een morele en zelfs politieke norm. Gezamenlijke liefde voor vaderland en monarchie of een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor de crisis en de bestrijding daarvan, om een paar voorbeelden te noemen, halen die norm niet. Evenzeer zijn gevoelens/handelingen van solidariteit uitgesloten in de verhouding tussen de oude trambestuurder of onderwijzeres aan de ene en de jonge ondernemer (al of niet allochtoon) aan de andere kant. Hetzelfde geldt voor de verhouding tussen de allochtone schoonmaakster of verpleegkundige en de autochtone ondernemer (al of niet jong). Kortom, solidariteit is gebonden aan een gemeenschappelijk sociaal-economisch belang en maatschappelijke positie die gekenmerkt worden door de afhankelijkheid van loon en uitkering. Solidariteit, als bron van emancipatie, sluit elk verbond met de heersende macht uit. Nu zou het onderzoek kunnen beginnen Maar zo eenvoudig is het niet.. Vragen genoeg. Wat betekent in de 21ste eeuw die afhankelijkheid? Hou houdbaar is deze 'exclusieve' solidariteit? Hoe is de verhouding tussen (objectieve) positie en (subjectief) belang? Welke invloed oefent de ideologie van valse solidariteit uit? Welke ontwikkeling maken de klassieke klassen door? Interessante vragen die uitgebreid en verbeterd kunnen worden en bij deze aangeboden aan de onderzoekers. Maar opnieuw spookt dat beeld van de duivel, de racist door m 'n hoofd. Jongerius (de Volkskrant, 10 oktober 2009): "Ik ga ook graag met de PVV in gesprek. Tot nu toe hebben ze categorisch elke toenadering afgehouden. (…) Het is nog niet gelukt een afspraak te maken, maar er komt absoluut een gesprek." Welke prijs zal Wilders berekenen?