"Superkapitalisme en de bedreiging voor onze democratie" - boekbespreking 1 Een optimistische analyse van binnenuit Sjarrel Massop "De triomf van het superkapitalisme heeft indirect en ongewild geleid tot de neergang van de democratie. Dit is echter niet onvermijdelijk. Een bruisende democratie is te combineren met bruisend kapitalisme", aldus Robert Reich, minister van Werkgelegenheid ten tijde van het presidentsschap van Clinton. Deze conclusie aan het einde van zijn boek over het Superkapitalisme is echter te optimistisch. Reich gaat voorbij aan de ware aard van het kapitalisme. Het bestaansrecht als systeem is immers gelegen in het feit dat het mensen niet zelf laat beschikken over wat zij voortbrengen. Daarmee is het in de kern volstrekt ondemocratisch. Toch is het boek van Reich waardevol, omdat het van binnenuit geschreven inzichten biedt in de recente ontwikkeling van het kapitalisme. Bedrijven hebben geen rechten De strekking van het betoog van Reich is de scheiding herstellen tussen het kapitalisme als economisch systeem en de overheid als democratisch orgaan. In het begin van zijn boek spreekt hij een aantal keren over de "niet echt gouden eeuw": "Ergens tussen 1945 en 1975 kwam Amerika tot een opmerkelijk vergelijk tussen kapitalisme en democratie: een uiterst productief economisch stelsel werd gecombineerd met een ontvankelijk en algemeen bewonderd politiek stelsel." Deze stelling vergt enig commentaar. Nadat het kapitalisme als politiek economisch systeem zich in twee wereldoorlogen geweldig in de staart had gebeten, werd het herstel bewerkstelligd door de enige macht die in staat is waarde te scheppen, namelijk de arbeid. Dat Amerika hierin als mogendheid, economisch en politiek, is komen bovendrijven is niet verwonderlijk. Het land had geen last van een vernietigde infrastructuur en beschikte over een arbeidersklasse die de productie snel kon opvijzelen. Het is een klassieke, kapitalistische benadering om het economische en het politieke te scheiden. Dat gaat onder kapitalistische verhoudingen goed, zolang de overheid de winstgevendheid van de ondernemingen garandeert en voor wetgeving en infrastructuur zorgt die een kapitalistische productiewijze mogelijk maken. Daarbij hoort in eerste instantie het door wetgeving in toom houden van de arbeidersklasse. Het Nederlandse poldermodel is daar een exponent van. In ruil voor de arbeidsrust worden wetten gemaakt die de accumulatie van het kapitaal niet frustreren en de winsten zeker stellen. Maar dat de kapitalisten of hun agenten er alles aan doen om telkens weer aan die wetten te tornen - ontslagrecht, stakingsrecht enzovoort - is klip en klaar. De hoop van Reich is gevestigd op het fetisjkarakter van bedrijven, een markante interpretatie van een marxistische analyse. Het fetisjkarakter, zoals Marx dat beschrijft, betreft de waren die menselijke eigenschappen toegedicht krijgen, alsof ze autonoom kunnen handelen. Reich trekt die analyse door naar bedrijven: "Tenslotte wil ik benadrukken - last but not least - dat bedrijven geen mensen zijn. Bedrijven zijn juridische verzinsels, niets meer dan een verzameling contracten. Wetgevers of rechters die bedrijven rechten geven, zijn intellectueel niet eerlijk of hebben geen notie van de gevolgen van het superkapitalisme. Alleen mensen moeten zulke rechten hebben." Maar zo eenvoudig is het complexe probleem van de verhouding tussen economie en politiek niet op te lossen. De overheid, de staat, is er juist om het kapitalisme als economisch systeem te legitimeren. Simpel de scheiding aanbrengen tussen economie, als leverancier van de welvaart, en de overheid, als de democratische garantie van en voor de burger, werkt niet. Dat is juist wat Reich aantoont in de ontwikkeling naar het superkapitalisme. Minder macht voor burgers De fase van het monopoliekapitalisme kenmerkt zich door schaalvergroting waardoor enorme productiviteitsverbeteringen mogelijk waren. Reich komt tot de volgende analyse. "Door technologie, mondialisering en deregulering moeten bedrijven feller concurreren om klanten en beleggers. Door de concurrentie worden bedrijven gedwongen de kosten laag te houden. Aangezien salarissen de grootste kostenpost vormen, komen banen en lonen op de tocht te staan. Dit betekent uiteindelijk de ondergang van reuzenoligopolies, vakbonden en veel gemeenschappen, van de ceo als rentmeester en van de manier van onderhandelen die kenmerkend was voor het Amerikaanse systeem van democratisch kapitalisme. Consumenten en beleggers krijgen meer macht, burgers minder." Reich schreef zijn boek in 2007, hij heeft, denk ik, niet vermoed dat binnen één jaar zijn analyse zou leiden tot de desastreuze crisis van het kapitalisme waarmee we nu geconfronteerd worden. Maar dat is het superkapitalisme en het kapitalisme zelf ten voeten uit. Het is een ongeleid projectiel dat de gehele mensheid naar de afgrond kan meesleuren. Het is een illusie te veronderstellen dat dit proces onder blijvende economische verhoudingen weer onder controle te krijgen is. Heel raak beschrijft Reich hoe de restanten van de Amerikaanse democratie van binnenuit uitgehold worden door de lobby van de bedrijven die hun belangen en niets anders in Washington komen verdedigen. Het maatschappelijk ondernemen is een façade om de ware aard van de kapitalistische uitbuiting te verhullen en de accumulatie van het kapitaal te garanderen. Hoewel hij zich in andere termen uitdrukt, is het treffend hoe hij de neergang van de arbeidersbeweging laat zien, hoe de proletarisering oprukt, hoe schrijnend de sociale uitsluiting wordt en hoe de klassenverhoudingen verscherpen. Het boek van Reich biedt een mooie inkijk in hoe één facet van de menselijke samenleving - de democratie - van binnenuit aangevreten wordt door het kapitalisme. Zo ontmaskert hij dat politiek economische systeem. Zijn oplossing van de scheiding tussen politiek en economie zal niet werken. De democratie voor en door de mensen en het kapitalisme voor de welvaart zullen niet totstandkomen. En met de neergang van de georganiseerde arbeidersbeweging en andere sociale bewegingen zit de menselijke samenleving met een groot probleem. 1 Robert Reich, Superkapitalisme en de bedreiging voor onze democratie, Amsterdam (uitgever Business Contact), 2008. Oorspronkelijke titel: Supercapitalism. The transformation of Business, democracy and everyday life, New York (publisher A. Knopf), 2007. (terug)