Zwerftochten door de geschiedenis Het jaar 9 door de eeuwen heen (deel 2) Harry Peer Op 15 februari 2009 verscheen op webzine Solidariteit in de rubriek "ingezonden" het eerste deel van de wandeling door de jaren 9 van voorgaande eeuwen. De inauguratie van Barack Obama tot president van de Verenigde Staten was de aanleiding. Het verhaal begon in het jaar 9. Dat was het jaar van de slag tussen de Romeinen en de Germanen in het Teutoburgerwoud. De verschrikkelijke nederlaag van de Romeinen bracht keizer Augustus tot de wanhopige verzuchting: "Varus, Varus, waar zijn mijn legioenen gebleven?" In dit tweede deel gaat de historische reis verder, een tocht met een knipoog en een loep. Deze keer is de start in het feodale, door godsdiensttwisten verscheurde Zuid-Frankrijk. Vervolgens komt de hondse Hendrik VIII van Engeland in beeld en is de donkere zijde te zien van de nijvere Nederlanders uit de Gouden Eeuw. Na de bekoring door de mooie muziek van componisten en de romans van slimme schrijvers uit het begin van de negentiende eeuw richten de pijlen zich op een beruchte Belg uit de tweede helft van die eeuw. Na de verbazing over de paus die de vooruitgang in de weg staat, eindigt het verhaal in de moderne tijd. Gelovigen en ketters In de diepe Middeleeuwen draaide alles rondom het ware geloof. In september 909 werd de orde van Cluny opgericht die tot ongeveer 1200 een grote invloed had op de politieke situatie en het religieuze leven in West Europa. De gewone gelovige ergerde zich aan de uitspattingen van priesters en monniken. Deze Benedictijner kloosterorde werkte aan een hervorming binnen de rooms-katholieke kerk. Die werd als hard nodig beschouwd vanwege de wanorde en corruptie die was ontstaan door de vermenging van wereldlijke en kerkelijke macht en de machtsstrijd tussen geestelijkheid en adel. Cluny Béziers, een Kathaarse stad Hoe erg kon de onderdrukking van ketters door de kerk zijn? Tegenwoordig predikt de paus naastenliefde. Destijds misschien ook, maar door zijn macht kon hij zijn doel op een andere manier realiseren dan met zalvende taal. In juli 1209 vermoordde een leger onder leiding van Arnaud-Amaurg de hele bevolking van Béziers, twintigduizend mensen. Op een vraag aan de abt van de abdij van Citaux, voorafgaand aan het bloedbad, hoe goede katholieken te onderscheiden zijn van de Katharen was zijn antwoord: "Doodt hen allen, God zal de Zijnen herkennen." De kruistochten tegen de Katharen, ook wel Albigenzen genoemd, werden voortgezet. In het begin van de veertiende eeuw vonden in en rondom Montaillou in de Pyreneeën de laatste Katharen de dood. Bidden alleen helpt niet om twijfels te voorkomen en vroomheid alom te bewerkstelligen. In de eeuwen daarna probeerde Rome de gelederen gesloten te houden met de inquisitie. Cambridge In de zomer van 2009 bracht ik enige tijd door in Cambridge, Engeland, één van de intellectueel meest inspirerende plaatsen ter wereld. De Universiteit van Cambridge werd in 1209 opgericht. De geschiedenis trekt met de vele prominenten die hier studeerden of doceerden voorbij. Om te beginnen onze landgenoot de humanist Desiderius Erasmus die hier verbleef van 1511 tot 1514. Hij arriveerde te paard uit Londen en nam zijn intrek in een torenkamertje in Queens' College dat sindsdien "Erasmus' Turret" heet. Erasmus onderwees theologie en Grieks en schatte het geestelijk klimaat hoger in dan dat van Oxford. Het collegebier in Cambridge vond hij echter waardeloos: "smakeloos, dun en winden veroorzakend". Het is een historische sensatie in de voetsporen te lopen van Francis Bacon, Charles Darwin, Sir Isaac Newton, Stephen Hawking, Eric Hobsbawm, Richard Dawkins. Hun erudiete aanwezigheid is alom te voelen. Cambridge University kan bogen op 83 Nobelprijswinnaars, een aantal dat geen enkele andere universiteit ter wereld overtreft; vijftien Britse Eerste Ministers studeerden er. Cambridge Universiteit Cambridge University is opgericht door wetenschappers die uit boosheid Oxford verlieten. Al worden de twee universiteiten soms samengetrokken tot Oxbridge, de rivaliteit tussen deze twee gerenommeerde instituten van hoger onderwijs bestaat tot aan de dag van vandaag. Denk aan de jaarlijkse roeiwedstrijden, de Varsity. Voorts staat in Oxford de grootste boekhandel van Groot-Brittannië, Cambridge kan daarentegen weer bogen op de oudste boekwinkel van het land. Wil iemand een studiekeuze doen? Oxford heeft de naam iets meer alpha gericht te zijn, Cambridge wat meer bêta. Samenwerking is er ook. Een buitenlandse student mag zich in Groot-Brittannië inschrijven voor vijf universiteiten, maar een keuze voor Oxford sluit Cambridge uit en andersom. In de in oktober 2009 gepubliceerde internationale rangorde van universiteiten staat Cambridge op de tweede plaats na Harvard in de Verenigde Staten. Het aardige is wel dat Cambridge zich erop kan laten voorstaan dat de oprichter/naamgever van de universiteit van Harvard Massachusetts, John Harvard (1607-1638), in Cambridge studeerde. Hendrik VIII, een gewelddadige koning De historische tocht gaat met slechts een kleine geografische stap voort in 1509. In hetzelfde jaar dat Calvijn in Frankrijk werd geboren, kwam in Engeland de zeventienjarige Hendrik VIII op de troon. Met Karel V van Spanje/de Nederlanden/het Habsburgse Huis en de Renaissance-koning Frans I uit Frankrijk is hij één van de drie grote monarchen uit het Europa van de eerste helft van de zestiende eeuw. Geleerden als Thomas More en Desiderius Erasmus hadden aanvankelijk hoge verwachtingen van de jonge koning. Hendrik VIII drukte een groot stempel op de geschiedenis van Engeland. Tijdens mijn reis kwam ik hem overal tegen, van Oxford, Cambridge en Londen tot het Isle of Wight. Wanneer de discipelen van Hendrik VIII, zelfs de trouwste, in zijn ogen te machtig dreigden te worden of hem niet steunden, betekende dat een zekere dood; denk aan Thomas More en Thomas Cromwell. Kanselier kardinaal Wolsey werd in 1529 van hoogverraad beschuldigd en stierf kort voordat hij zou worden berecht. Hendrik VIII liet twee van zijn zes vrouwen onthoofden in de Tower: Anne Boleyn en Catherine Howard; ze baarden geen mannelijke troonopvolger. De paus excommuniceerde Hendrik VIII in 1533. Het jaar daarna maakte de koning zich los van de katholieke kerk en richtte de Church of England op. Met dit schisma kreeg de opkomende Reformatie in Engeland een institutionele basis. Het leidde er wat later toe dat de Engelse koning(in) hoofd van de Engelse Staatskerk werd. Hendrik VIII in 1509 Hendrik VIII aan het eind van zijn leven In de jaren 1536-1540 vond de opheffing van alle kloosters plaats, de schatkist was leeg en Hendrik VIII kon een tijdje vooruit met de opbrengst van de kloosters. Na zijn dood bleef het enige tijd onzeker welk geloof zou domineren. Zijn negenjarig zoontje (in 1537 geboren uit het huwelijk met zijn derde vrouw Jane Seymour) volgde hem op als Eduard VI, maar de jongen overleed in 1553. Mary, de dochter van Hendrik en zijn eerste vrouw Catherina van Aragon was een fanatiek katholiek die gedurende haar regeerperiode van 1553 tot 1558 met haar vervolgingen van protestanten de naam verwierf van "Bloody Mary". Ze werd opgevolgd door haar halfzuster Elizabeth, de in 1533 geboren dochter van Anne en Hendrik. Politieke en religieuze twisten en strenge vervolgingen van katholieken, teisterden haar bewind. Maar de "Virgin Queen" slaagde er in gedurende haar 45-jarige regeerperiode (1558-1603) Engeland tot een protestantse natie te maken met een aanzienlijke groei van handel en welvaart en betekenisvolle ontwikkelingen in de kunst. Een bloeddorstige geboortevader als Hendrik VIII was niet te bevatten voor de ongelovigen, maar mogelijk evenmin voor de aanhangers van de Anglicaanse Kerk. Het verleden van de kerk is wellicht daarom in mystieke nevelen gehuld. Zijn vader had al een begin gemaakt, maar Hendrik bouwde de Royal Navy uit tot een zeemacht van betekenis. De Hollandse regenten/kooplieden en zeehelden hadden er ten tijde van de Republiek veel mee van doen. Op vele manieren wordt in Groot-Brittannië in 2009 stilgestaan bij de betekenis van Hendrik VIII, zijn regeerperiode van 1509 tot 1547 en de blijvende gevolgen van zijn bewind. Er zijn allerlei festiviteiten en tentoonstellingen. Historische tijdschriften zijn er op na te slaan en radio (onder andere vier programma's op Kanaal 4 met de sprekende titel "Henry VIII: The Mind of a Tyrant") en televisie houden de luisteraar en kijker verder op de hoogte. Er zijn bibliotheken vol over deze vorst geschreven. Biografieën worden weer herdrukt en herlezen. Ik haal twee boeiende boeken van de plank, van Alison Weir: "Henry VIII King and Court" en van Antonia Fraser: "The Six Wives of Henry VIII". De zes vrouwen van Henry VIII In een tentoonstelling in de National Portrait Gallery in Londen wordt het door de portretten van Holbein beïnvloede beeld van de stoere brede Hendrik VIII wat verruimd. In de Tower of Londen is tot 17 januari 2010 "Henry VIII: Dressed to Kill" te bezoeken. Hier is de koning te zien als sportman, vorst, krijger en icoon in een gewelddadige, militaire context. Amsterdam - New York Een eeuw verder. Een stap over de Noordzee en de Atlantische Oceaan. Wat hebben de burgers van Amsterdam en New York met elkaar gemeen? Op 4 april 1609 vertrok het VOC-schip "de Halve Maen" vanaf de Schreierstoren in Amsterdam naar Azië, op zoek naar een noordoostelijke doorgang. Kapitein Henry Hudson voerde het bevel over een zestienkoppige Hollandse/Engelse bemanning. Na wat omzwervingen zetten de zeelieden vijf maanden later voet aan wal in Noord-Amerika, op de plek waar nu Manhattan ligt. Een replica van de Halve Maen die nu op de Hudson rivier vaart Een bomvolle Westerkerk luisterde op zaterdagavond 4 april 2009 naar gerenommeerde sprekers onder wie de historici Geert Mak en Russell Shorto. Veel vleiende opmerkingen over het belang van vrijhandel, het verlangen naar vrijheid en de tolerantie van de Hollanders. De meeste indruk maakte de spontane speech van een Mohawk Indiaan die ineens uit het publiek oprees. Als laatste kreeg hij het woord. Een bewogen verhaal over de ervaringen van de Indianen. Wie toonde respect, wie was gastvrij, wie was hulpvaardig, zonder hen geen New York. Na een korte stilte volgde een daverend applaus. De volgende dag kwam ik hem tegen op het Noord-Amerikaans Indiaans Filmfestival, opnieuw in het kader van de 400 jaar Henry Hudson vieringen in New York en Amsterdam. Minder bezoekers dan de dag ervoor, maar veel levendiger. Indringende beelden over de Indiaanse perceptie van de eerste ontmoeting met de blanke kolonisten, maar nog veel meer. Zo werkten veel Indianen mee aan de bouw van bruggen en wolkenkrabbers op Manhattan. Kaart van Nieuw-Amsterdam De vroege bijdrage van Nederlanders aan de Amerikaanse geschiedenis is door de Engelse dominantie weggedrukt, de overwinnaar schrijft nu eenmaal de geschiedenis. Maar iedere scholier weet van de aankoop van Manhattan in 1626 door de Hollanders van de Indianen, voor zestig gulden. De Hollanders stichtten de handelspost Nieuw Amsterdam gelegen in de kolonie Nieuw Nederland. In 1664 overmeesterden de Engelsen de Hollandse buitenpost. Onderhandelingen leverden 'ons' als tegemoetkoming Suriname op. Onder de eerste Nederlandse kolonisten in Noord-Amerika bevonden zich de voorouders van de latere presidenten Martin van Buren en Theodore en Franklin D. Roosevelt. Russell Shorto toont in "Nieuw Amsterdam, eiland in het hart van de wereld" aan hoe groot de invloed van die eerste jaren Nieuw Amsterdam was op het huidige kosmopolitische, multiculturele New York. De mooie rijk geïllustreerde jubileumpublicatie "Amsterdam Nieuw-Amsterdam 1609-2009" zet tevens luister bij aan de vierhonderdjarige band tussen Amsterdam en New York. In de zeventiende eeuw was het een komen en gaan van Engelsen die om politieke en religieuze redenen een toevlucht zochten in de Nederlandse Republiek. In 1609 vertrok Hudson uit Amsterdam en kwam een groep religieuze vluchtelingen uit Engeland in Leiden aan. Deze mensen zouden na een verblijf van elf jaar in 1620 - bang voor een vernederlandsing van hun kinderen en verslapping van hun geloof - weer vertrekken. Via Zuid Engeland staken zij op de Mayflower over naar Noord-Amerika waar zij als de Pilgrim Fathers een mythische plek veroverden in de Amerikaanse psyche en geschiedenisboeken. Elk jaar wordt dat in de Verenigde Staten op Thanksgiving in november herdacht. De grotere wereld In 1609 werd tevens de basis gelegd voor Amsterdam als financieel centrum van de zeventiende eeuwse wereld. De Wisselbank - gevestigd in wat nu het Paleis op de Dam is - opende haar deuren. In dezelfde periode werd de aandelenbeurs opgericht. Wilt u op een aanschouwelijke wijze meer te weten komen over deze periode? Er is onlangs een handige fiets- en wandelgids uitgekomen "Het goud van Amsterdam en New York", die u langs de belangrijkste financiële bezienswaardigheden in de hoofdstad voert. Amy Chua schaarde de Nederlandse Republiek niet voor niets onder de hypermachten ("Wereldrijk voor een dag. Over de opkomst en ondergangen van hypermachten"). De Nederlanders voeren op alle wereldzeeën. Ze overwinterden al op Nova Zembla en waren bezig met harde hand een koloniaal bewind te vestigen in Indië. En vervolgens schreef Hugo de Groot in Den Haag in 1609 "Mare Liberum", hetgeen een krachtig juridisch pleidooi is voor de vrij te bevaren zee en onbelemmerde vrijhandel. Hij werkte hieraan in opdracht van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). De Groot vond in het natuurrecht een juridische redenering om de claim van Spanje op de oceaan onderuit te halen, maar stelde dat grondgebied wel veroverd mocht worden. Dit met het oog op de handel van de Nederlanders in Indië. Zijn conclusies vormden natuurlijk een aardige legitimatie voor de expansieve maritieme politiek van de Republiek en de VOC. Hugo de Groot (1583-1645) Mare Liberum Het kreeg wat minder aandacht dan de festiviteiten van Nederland met de Verenigde Staten, maar in 1609 kwamen de Nederlanders ook in Japan terecht. Toch nog een ander herdenkingsfeestje. Het vormt de aanleiding om nu vierhonderd jaar handelsbetrekkingen met Japan te vieren. Topstuk van een tentoonstelling hierover in Den Haag is de Handelspas, de akte van vrijgeleide waarmee de Japanse Shôgun Tokugawa Ieyasin in 1609 toestemming gaf aan de VOC om te handelen met Japan. Van 1639 tot 1858 was Nederland het enige land ter wereld dat handel mocht drijven met Japan. In documenten zijn "de eisen van de keizer" opgetekend. Zo bestelde de Shôgun onder andere paarden, een parelduikerklok en Delfts Blauw porselein. Romantische of heroïsche gevoelens over Nederlands' rol op het wereldtoneel moet u overigens meteen laten varen. Lezing van het "Zwartboek van Nederland overzee" van Ewald Vanvugt maakt wel duidelijk dat er heel veel redenen zijn om ons plaatsvervangend diep te schamen voor onze voorouders, ook naar de normen van mensen uit die tijd. Terwijl we in de zeventiende eeuw onze vrijheid bevochten op de Spanjaarden, waren we elders bezig volkeren te onderdrukken. De prestaties van onze Gouden Eeuw bepalen in sterke mate onze nationale identiteit. Maar het is belangrijk om de schaduwkanten hiervan niet te vergeten. Wat is zichtbaar? Tot ons nationale erfgoed behoort de Amsterdamse grachtengordel met zijn statige herenhuizen. De kooplieden besteedden hun kapitaal goed. Een vergelijkbaar schilderachtig beeld vinden we op kleinere schaal in andere Hollandse steden. Het is van een ongekende schoonheid. De Dam in Amsterdam De commerciële expansie van de Verenigde Provinciën in de Gouden Eeuw werd vergezeld door een hoogtepunt in kunsten en wetenschappen. Onze Meesterschilders Rembrandt, Johannes Vermeer, Frans Hals, Jan Steen en vele anderen, de rechtsgeleerde Hugo de Groot, de natuurwetenschappers Christiaan Huygens, Antoni van Leeuwenhoek, Simon en Hendrik Stevin, Jan Adriaenszoon Leeghwater, genieten wereldfaam. Spinoza en buitenlandse filosofen die voor kortere of langere tijd in de Republiek verbleven, zoals John Locke en René Descartes, maakten deel uit van een wijdere kring van radicale Nederlandse denkers die het gezicht van onze cultuur voorgoed veranderden. De laatste zinsnede is de ondertitel van "Radicale Verlichting" waarin de Engelse historicus Jonathan Israël laat zien dat de Verlichting, die de westerse samenleving zo radicaal veranderde, in Nederland is geboren. In het eerste deel kwamen al de oude mannen uit Haarlem ter sprake die op 1 januari 1609 hun onderkomen, nu het Frans Hals Museum, betrokken. Judith Leyster (1609-1660), zelfportret De muziekmakers, van Judith Leyster Het is niet onmogelijk dat één of meerdere van hen bij de doop van Judith Leyster op 28 juli aanwezig waren. Haar vader was als kleermaker en brouwer plaatselijk een redelijk bekende figuur. Al konden de bewoners van het Oude Mannen Huis natuurlijk niet bevroeden dat dit meisje Nederlands' beroemdste schilderes uit de zeventiende eeuw zou worden. De wereld werd groter met de ontdekkingsreizen in de zestiende en zeventiende eeuw. De Reformatie tastte de dogma's van de rooms-katholieke kerk aan. Eeuwenoude zekerheden stonden op de helling. Met het humanisme kwam de mens meer centraal te staan. De rooms-katholieke kerk vatte de wetenschap op als een grote bedreiging voor het geloof. Galileo Galilei (1564-1642) zette de wereld op zijn kop. In 1609 bevestigde hij met zijn telescoop Copernicus' theorieën, concludeerde op grond van zijn waarnemingen van de manen van Jupiter en vooral Venus' fasen dat de zon in het midden van ons zonnestelsel staat. U kunt nog steeds naar de top klimmen van de 99 meter hoge Campanile op het San Marco plein in Venetië waar Galilei de proef met zijn telescoop uitvoerde. Eerder werd gedacht dat de aarde in het middelpunt van het heelal stond en dat de zon, de planeten en alle sterren om de aarde draaiden. Paaps despotisme dwong Galilei zijn ontdekking te herroepen. De overlevering wil dat hij achter zijn hand fluisterde: "En toch draait de aarde ....". Galilei wordt gezien als de vader van de moderne astronomie. Vierhonderd jaar na zijn ontdekking kijken de geleerden in het Jaar van de Astronomie op hem terug. Galileo Galilei (1564-1642) Campanile, San Marco Extreme koude Op 6 januari 1709 zette in Europa een extreme koude in die drie maanden zou aanhouden. Het was de koudste periode in 500 jaar. Alleen al in Parijs stierven 24.000 mensen. De kou leidde weer tot een hongersnood waarbij het jaar erop in Frankrijk 600.000 doden te betreuren waren. Er was ook een opwekkende gebeurtenis. Van de beroemde geboortes in 1709 noemen we Samuel Johnson. Iedere Engelsman kent deze lexicograaf en schrijver. In 2003 bezocht ik zijn als museum ingerichte woning op 17 Gough Square in Londen. In een aan hem gewijde tentoonstelling bij het 250-jarig bestaan van het British Museum ging veel aandacht naar het door hem samengestelde eerste moderne woordenboek ter wereld, de "Dictionary of the English Language". Samuel Johnson (1709-1784) en zijn dagboek Woordenboek Samuel Johnson Veel van deze geleerde is bekend vanwege de indrukwekkendste biografie uit de Engelse taalwereld, "The Life of Samuel Johnson", geschreven door James Boswell. Hun kennismaking en vriendschap is het fascinerende onderwerp van veel studies. In 1763 ontmoetten zij elkaar voor het eerst. Samen maakten ze een avontuurlijke reis door Schotland. De 22-jarige Boswell werd gegrepen door de geniale meer dan dertig jaar oudere Johnson. De eerste editie van de biografie kwam uit in 1791, zeven jaar na de dood van de hoofdpersoon. Napoleon Bonaparte Een eeuw verder. 1809. De Franse Revolutie was ontaard. De idealen van de Verlichting verbleekten door de agressieve veroveraar Napoleon Bonaparte die een spoor van geweld trok door heel Europa. Op diverse plaatsen in vooral Midden Europa werd gevochten. De Engelsen en de Russen aan de grenzen van het Franse Rijk slaagden er het best in Napoleon te weerstaan. Slag bij Coruna in 1809 Een Spaans-Engels leger beukte in op een Franse strijdmacht bij Elvina, nu een voorstad van La Coruna in Galicië, noordwest Spanje. De Engelsen leden een nederlaag waarbij hun generaal John Moore sneuvelde. Het verzet van de bewoners was echter zo hevig dat zij uiteindelijk de Fransen verdreven. Op de terugtocht plunderden en verwoestten Napoleons soldaten hele dorpen. Allerlei monumenten in deze Spaanse provincie herinneren nog aan die dramatische tijd. Dichterbij huis herdenken Veere en Vlissingen dit jaar de invasie van de Britten op Walcheren tweehonderd jaar geleden. De Britse invasie op Walcheren in 1809 wordt 200 jaar later in Veere nagespeeld De Britten zagen Walcheren als een bedreiging, als een mogelijke uitvalsbasis van het Franse leger op hun land. Dat wilden ze uit alle macht voorkomen. Op 30 juli 1809 landden ze met 38.000 man op Walcheren. In augustus werd Vlissingen zwaar getroffen door een Engels bombardement, waarbij het prachtige stadhuis met het historisch archief werd verwoest. Geteisterd door de "Zeeuwse koortsen", voornamelijk veroorzaakt door het drinken van besmet water, verlieten de Engelsen in december Walcheren. In dat jaar werd in Zweden koning Gustaaf IV gedwongen afstand te doen van de troon en opgevolgd door de Franse maarschalk Bernadotte. De afstammelingen van Napoleons generaal zitten er tweehonderd jaar later nog steeds. Onlangs bezochten ze ons land. Eigenaardig. Ik kan me niet voorstellen dat wij Nederlanders genoegen zouden nemen met een nazaat van Lodewijk Napoleon, de broer van de keizer. Dan toch liever Beatrix uit het Oranjehuis, met twee stadhouders als rechtstreekse voorouders uit de achttiende eeuw nog direct verbonden met de Republiek. Lezen en luisteren In het eerste deel van deze tocht door de geschiedenis kwam al de geboorte van Charles Darwin en Abraham Lincoln in 1809 aan de orde. Eveneens geboren in dit jaar is Edgar Allan Poe. Edgar Allan Poe (1809-1849) Verzamelde verhalen en gedichten Waarschijnlijk hebt u wel eens iets van hem gelezen, een psychologisch misdaadverhaal of een andere heel modern aandoende detective. Poe werd niet oud, hij overleed in 1849. Alle 75 verhalen die hij in zijn korte leven schreef, zijn in een Nederlandse vertaling in een verzamelbundel uitgegeven. Alfred, Lord Tennyson (1809-1892) Nicolaas Gogol (1809-1852) Niet vergeten mag worden de beroemde Victoriaanse dichter Alfred, Lord Tennyson (1809-1892) te noemen. Zijn lyriek wordt nog steeds bewonderd om zijn schoonheid en atmosferische kwaliteiten. Ook al voltooide hij zijn studie er niet, in Cambridge zijn ze trots op hem. In de kapel van Trinity College staat zijn standbeeld tussen die van andere wijze mannen, de filosoof en staatsman Bacon (1561-1626), de wis- en natuurkundige en astronoom Newton (1642-1727) en de historicus, essayist en staatsman Macaulay (1800-1859). Nu we toch met een opsomming bezig zijn, mag Nicolaas Gogol (1809-1852) niet ontbreken. Al was hij een reactionair, hetgeen telt, zijn "Dode zielen", "De revisor" en nog veel meer. Zijn verhalen geven een sprankelend beeld van groteske Russische grootgrondbezitters en ambtenaren. Het jaar 1809 is ook muzikaal te omlijsten. Joseph Haydn overleed en Felix Mendelssohn werd geboren. De twee componisten kenden een totaal verschillende sociale achtergrond. Haydn was van eenvoudige komaf. Zijn vader was wagenmaker, zijn moeder een ongeletterde vrouw. Joseph was de op één na oudste uit een gezin van twaalf kinderen. Hij had een moeilijke en zorgelijke jeugd. Dat neemt niet weg dat hij tegen de verdrukking in de leeftijd bereikte van 77 jaar. Haydn wordt wel gezien als de laatste grote componist in dienst van een edelman, geroemd als componist van instrumentale werken die de beste symfonieën en kwartetten tot stand bracht. Mendelssohn groeide op in welstand. Zijn vader was een rijke bankier, zijn grootvader de bekende filosoof Moses Mendelssohn. Felix' moeder was zeer ontwikkeld. Zij las Homerus in het Grieks, sprak vloeiend Frans, Engels en Italiaans en kon prachtig tekenen. Joseph Haydn (1732-1809) Felix Mendelssohn (1809-1847) Hebt u ooit voet op Staffa gezet in het noordwesten van Schotland? Wie er naar toe vaart, wordt nog net niet zeeziek. Een bezoek aan dit eilandje inspireerde Mendelssohn tot het componeren van de De Hebriden. Wanneer ik deze ouverture hoor, vloeien beeld en muziek in elkaar over. Mendelssohn werkte zo hard dat hij vooral door oververmoeidheid op slechts 38-jarige leeftijd overleed. Muziek streelt het oor van allen, ongeacht sociale klasse, jong en oud, rijk en arm, man en vrouw. Dat geschiedenis mensen intrigeert, blijkt voorts uit het Tilburgse onderzoeksproject "Geboren in 1809". Zeventig deelnemers onderzoeken de levensloop van 318 Tilburgers die zijn geboren in 1809, het jaar dat Tilburg stadsrechten kreeg. Een turbulent jaar, 1909 Terwijl veel Nederlanders vanwege de geboorte van prinsesje Juliana op en na 30 april 1909 in een zonnige stemming zijn, er wordt zelfs een dorp naar haar genoemd, betrokken korte tijd later de wolken in de Provence, in Zuid-Frankrijk. Mogelijk kent u deze streek als een ontspannen vakantiebestemming. Op 11 juni 1909 bracht een aardbeving de mensen aan het schrikken: 46 doden, 250 gewonden en 2.000 verwoeste huizen. Geen wereldschokkende gebeurtenis gelet op de ellende die later in de eeuw over de mensheid werd gestort. Maar de herinnering eraan leeft voort. Jean-Marie Homet schrijft er een informatief verhaal over in "l'Histoire", nr. 342, mei 2009. Hebben we het over Frankrijk, dan komt natuurlijk ook de Tour de France in beeld. In 1909 was de winnaar, voor het eerst sinds de Tour in 1903 begon, een buitenlander. En wel de 22-jarige Luxemburger Francois Faber. In 1908 was hij al tweede geworden. De ronde van 1909 werd gereden van 5 juli tot 1 augustus over 14 etappes met een afstand van 4.497 km. Van de 150 deelnemers vielen er 95 uit. De Belg Cyrille van Hauwaert won de eerste etappe van Parijs naar Roubaix. In de sprint won hij net van Faber. Francois Faber, Winnaar Tour de France in 1909 De dag erop nam Faber de leiding in het klassement over en die behield hij gedurende de rest van de Tour. De ronde werd geteisterd door een verschrikkelijk noodweer. Faber leek het niet te deren. Hebt u trouwens wel eens de slotfase meegemaakt van de Tour? Een opwindend gebeuren, waarbij het uithoudingsvermogen flink op de proef wordt gesteld. Op een zondag in juli 2004 stond ik urenlang in een dichte massa in de bloedhitte het razende reclamecircus op de Champs Elysees te bekijken. Op een moment van historische verdwazing zag ik zelfs het Duitse leger voorbij marcheren ... ... . Hoe is het verder met Faber gegaan? Hij stierf aan het front in 1915. Over zijn dood gaan twee verhalen. Zo zou hij aan het front een telegram hebben ontvangen met het bericht dat hij vader was geworden. Hij juichte, werd opgemerkt door de Duitsers en neergeschoten. Een ander, meer geaccepteerd, verhaal is dat hij tijdens een gevecht tussen Carency en Mont-Saint-Éloi onder vuur werd genomen toen hij een gewonde collega uit de vuurlinie trachtte te halen. We hebben net zijdelings een Belgische wielrenner genoemd. Nu maken we kennis met de meest omstreden Belg uit de wereldgeschiedenis. De historicus professor Henk Wesseling verhaalt over het losbandig leven van koning Leopold II (1835-1909) in "Verdeel en Heers": "Zijn appetijt in bed was even onverzadigbaar als aan tafel - en even weinig kieskeurig. Het exacte aantal van zijn maîtresses was onbekend, maar overbekend waren zijn ontelbare bezoeken aan bordelen, waarbij in een voor vorsten toch tolerante wereld zijn voorliefde voor minderjarigen enig schandaal verwekte." Het lijkt niet dat Leopold II in de 45 jaar dat hij op de troon zat een rolmodel was voor zijn onderdanen. Maar mogelijk was hij dat op de verkeerde manier wel voor koning Willem III (1817-1890) over wie eveneens weinig fraais valt te melden. Of kan het zijn dat het wat oudere Nederlandse staatshoofd hem op het verkeerde pad bracht? Koning Leopold II van België (1835-1909) Wreedheden in Congo onder Leopold II Leopold II ging tijdens zijn rooftocht naar rubber en territorium in Afrika op een niets ontziende manier te werk. Adam Hochschild oordeelt in "De geest van koning Leopold II en de plundering van de Congo" evenmin positief over de Belgische monarch: "Koning Leopold II liet het voorkomen alsof hij nobele aspiraties koesterde om de 'Arabische slavenhandel' te bestrijden en de inheemse bevolking te laten profiteren van zijn menslievendheid. In werkelijkheid is het relaas van de Congo het verhaal van een van de grootste misdaden in de geschiedenis van de mensheid: een zwarte holocaust die het leven heeft gekost aan naar schatting tien miljoen mensen." De 23 jaren Congo onder het bewind van Leopold II worden gekenmerkt door volkerenmoord, slavernij, ontvoeringen, martelingen, verkrachtingen, onthoofdingen, afhakken van handen en andere wreedheden. Leopold II geldt als één van de ergste massamoordenaars uit de geschiedenis. "De slachter van de Congo" overlijdt op 17 december 1909. Weinig mensen zullen een traan om hem hebben gelaten. Is er in die 45 jaar van Leopolds regeerperiode een paus geweest die zelfs maar overwogen heeft om hem aan te spreken op zijn misdadig gedrag of te excommuniceren? Dat gebeurde wel voor minder. De theoloog Döllinger werd door paus Pius IX geëxcommuniceerd, omdat hij de Onfeilbaarheidverklaring van de paus in 1870 bekritiseerde. Wat we wel weten is dat achter het leger van op grove winstbeluste zakenlieden, soldaten en avonturiers de missionarissen en nonnen het Afrikaanse continent binnenstroomden. De Verlichting had Europa aangeraakt, maar in donker Afrika waren nog wel zieltjes te winnen. De Spiritijnen in de Congo De geest van koning Leopold Weer even terug naar Noord-Amerika. Op 31 mei en 1 juni 1909 werden in New York City de eerste stappen gezet voor de oprichting van de NAACP, de National Association for the Advancement of Coloured People. De aanleiding was de lynching van twee zwarte mannen in Springfield, Illinois. In het midden vooraan W.E.B. Du Bois met hoed in de hand W.E.B. Du Bois is vele jaren gezichtsbepalend geweest voor deze strijdorganisatie voor gelijke rechten en gelijke behandeling van zwarten in de Verenigde Staten. Een bewonderenswaardig man. Op het eind van zijn leven werd hij communist. Hij stierf in 1963 op 95-jarige leeftijd, op de vooravond van de Grote Mars op Washington, waarbij dominee Martin Luther King zijn beroemde speech "I Have A Dream" zou houden. De slavernij, de onderdrukking, het racisme, de discriminatie en het geweld tegen Afro-Amerikanen hebben eeuwenlang de verhoudingen tussen blank en zwart aangetast en de idealen en principes van de Founding Fathers in diskrediet gebracht. Ook al is met Obama als president een mijlpaal bereikt in de rassenverhoudingen, het werk van de NAACP is daarmee nog absoluut niet overbodig geworden. Koninginnedag Dit is een opstel, een chronologie van kleine en grote gebeurtenissen, over belangrijke en minder belangrijke historische figuren; petite histoire afgewisseld door besluiten, voorvallen en drama's die eeuwen later nog doorwerken en tot de verbeelding spreken. Donderdag 30 april 2009. In Apeldoorn zou op passende wijze worden stilgestaan bij de honderdste geboortedag van prinses Juliana. Een defilé moest Koninginnedag net als vroeger bij paleis Soestdijk luister bijzetten. Om 11.50 uur reed de 38-jarige Kars T. met grote snelheid in op toeschouwers van de koninklijke stoet in Apeldoorn. Zijn doel was de open bus met koningin Beatrix en haar gevolg te raken. Met zijn zwarte Suzuki Swift knalde hij tegen het hek om het monument De Naald voor park Het Loo. Hij schepte zeventien mensen van wie er zeven overleden. Nederland was verbijsterd. "Feestdag wordt bloedige tragedie. Zwart fantoom blaast alle dromen weg", kopte de Volkskrant de volgende dag. Minister-president Jan Peter Balkenende een week later bij de herdenking van de slachtoffers: "Nederland is in zijn ziel geraakt." Koninginnedag zal nooit meer hetzelfde zijn. Geschiedenis leeft In 2009 baren de economische crisis, het faillissement of de sanering van bedrijven, de groeiende werkloosheid, de enorme staatsschuld, het falen van de banken en het graaien aan de top ons grote zorgen. Er is een diepe onzekerheid bij burgers en bedrijven. Tot voor kort geloofde iedereen in Nederland rotsvast dat hij met het bereiken van de 65 jaar van zijn AOW en pensioen zou kunnen genieten. Mensen leefden er naar toe. Zelfs dit heilige huisje is omver getrapt. De oude Drees en Suurhoff draaien zich in hun graf om. De topmannen van het bedrijfsleven zwaaien zichzelf uit met riante vertrekpremies en komen ermee weg door te verwijzen naar het afgesloten contract. De gewone burger wordt gedwongen langer door te werken. Het met hem of haar afgesloten contract kan kennelijk eenzijdig worden opgezegd. Het tast het rechtsgevoel van de burger ongelooflijk aan. Op de volgende aanval kunnen we wachten: de oudere werknemer moet goedkoper worden en gemakkelijker ontslagen. Met hangende pootjes keren de economen terug naar Keynes. Gewone mensen weten uit ervaring dat de markt niet rechtvaardig werkt, maar zelfs de grootste marktfundamentalisten moeten nu erkennen dat de markt evenmin per definitie economisch efficiënt werkt. Interventies van regeringszijde, overheidsinvesteringen zijn noodzakelijk voor het stutten van de economie. In de geïndustrialiseerde wereld worden maatregelen genomen om de financiële crisis te beheersen en het vertrouwen in het kapitalistisch systeem te herstellen. De sociale ongelijkheid is sinds Reagan en Thatcher aanzienlijk toegenomen. Niettemin beseffen de meeste mensen wel dat we in het westen bevoorrecht zijn en een mondiale verantwoordelijkheid dragen om het kwart van de wereldbevolking dat honger lijdt en de massale aantallen vluchtelingen te helpen. De oorlogen in Irak en Afghanistan eisen steeds meer slachtoffers. De grote boosdoener George W. Bush is met stille trom vertrokken. In het begin van zijn presidentschap zorgde hij ervoor dat de hij niet voor het Internationaal Gerechtshof in Den Haag kon worden gedaagd. Wat fantastisch dat Barack Obama na nog geen tien maanden president te zijn geweest de Nobelprijs voor de Vrede krijgt toegewezen. Wel wat vroeg volgens velen - meer een beloning voor zijn aspiraties dan zijn prestaties - hijzelf was hogelijk verbaasd over de toekenning. Maar het geeft wel aan hoeveel hoop hij in korte tijd de wereld heeft gegeven en een grote afstand heeft genomen tot zijn voorganger. Wie ontvingen overigens de Nobelprijs voor de Vrede in 1909? Dat blijken twee politici/ diplomaten te zijn, namelijk een ex-premier van België Auguste Beernaert en de Fransman Henri d'Estournelles de Constant. Meer dan een eeuw van deze bijna jaarlijkse prestigieuze prijstoekenningen als inzet voor de vrede benadrukt wel dat oorlog en ellende kennelijk onlosmakelijk met de mensheid zijn verbonden. Tegenover de Nobelprijs voor de Vrede zou je een Oorlogshitsertrofee kunnen zetten. Ik vrees dat er teveel bevriende staatshoofden voor in aanmerking zouden komen. We willen deze historische reis met iets opbeurends eindigen. De jaren 1909 en 2009 kunnen ook nog artistiek met elkaar verbonden worden. Het Teylers Museum in Haarlem verwierf in 1909 het schilderij "Bloemenmarkt in Den Haag" van Johannes Klinkenberg (1852-1924). In 1966 werd het verkocht vanwege de veranderde smaak van het publiek en de financiële perikelen van het museum. Het Teylers Museum in Haarlem De Teylers zaal In 2009 is het opnieuw aangekocht, met steun van de BankGiro Centrale, de Stichting Gifted Act en een particuliere schenker. Het werk is nu weer te bezichtigen in de zaal waar het eerder ruim vijftig jaar heeft gehangen. Bijzonder. De aanleiding voor mijn bezoek aan het oudste museum van ons land was een tentoonstelling over de exotische mens. Het leven van mensen toen en nu - hoe gewoon of eigenaardig ze ook zijn - en de sporen die zij nalaten roepen nieuwsgierigheid en verwondering op. Of een verbinding van jaartallen enig begrip oplevert over aspecten van continuïteit en verandering? Dan denk ik aan een fameuze uitspraak van Johan Cruijff, wat je niet door hebt dat zie je niet. Geschiedenis leeft. Waar draait het in de wereld om? Als de geschiedenis ons ook maar iets heeft geleerd dan is het het besef dat we van elkaar afhankelijk zijn, dat we door ervaringen en herinneringen met elkaar verbonden zijn, dat sommige mensen tot de orde moeten worden geroepen, dat anderen een inspirerend voorbeeld zijn, dat we elkaar nodig hebben.