Het Nieuwe Werken, nuchter beschouwd De strijd om de ziel Hans Boot Wat het ene oor in gaat en het andere uit, blijft toch op één of andere manier hangen. Een ervaring die de reclamewereld vast in een theorie heeft omgezet. Verbazing of ergernis zal de herinnering wel verstevigen. Zo hoorde ik voor Radio 1 een tijdje terug regelmatig 's morgens een boodschap over Het Nieuwe Werken. Aangeprezen als 'de' 21ste-eeuwse, sociale innovatie: slimmer, goedkoper, productiever en - zwaar uitvergroot - groener. Een mengsel van 'het zal wel' en 'wat een brutaliteit' was genoeg om later het geheugen te prikkelen. De afkorting HNW bleek inmiddels ingeburgerd en honderden artikelen waren verschenen. De pretenties buitelden over elkaar heen. Een katalysator van een stille revolutie naar minder hiërarchie en meer vrijheid. Meer eigen verantwoordelijkheid en een optimale afstemming tussen alle bedrijfsgenoten, gestuurd door een coachend management. Openheid, ruimte, vertrouwen en zelfgeleide flexibiliteit. Voor de predikers wenkte eindelijk het arbeidsparadijs, enige nuchterheid kan dus geen kwaad. Beschikbaarheid De in de jaren tachtig ingezette deregulering en decentralisering van de arbeidsverhoudingen kregen de wind in de rug van de ontwikkelingen in de informatietechniek. Met Micosoft als leidsman. Na de breuk in de vaste verhouding tussen arbeider en ondernemer door uitbesteden en inlenen, maakt de digitale communicatie een scheiding mogelijk tussen de arbeidshandelingen en de aan het bedrijf gebonden plaats en tijd. In het kielzog van de vaste telefoon en computer raakt ook het traditionele kantoor overbodig. Arbeid kan overal en altijd plaatsvinden. Anders gezegd: de bedrijfsvoering volgens Het Nieuwe Werken kan rekenen op een maximale beschikbaarheid van arbeidskracht, oftewel zeven etmalen. Dit 'klokje rond' is niet van vandaag of gisteren, de geschiedenis van de loonarbeid laat zich onder meer schrijven langs de losse arbeid, de thuisarbeid, de nachtarbeid en de ploegendienst. Het eigentijdse van Het Nieuwe Werken is dat onder het mom van 'onafhankelijkheid' de verantwoordelijkheid voor de indeling van de arbeidstijd en de inrichting van de arbeidsplaats bij 'de medewerker' wordt gelegd. Een laptop en een nachtelijk ligbad, meer is niet nodig. Deze beschikbaarheid is de ene kant van de managementmedaille, de andere is de benutting van de aangekochte arbeidskracht. Vanaf die kant biedt Het Nieuwe Werken weinig nieuws, hetgeen het overigens niet onschuldiger maakt. Benutting Die benutting - arbeidsproductiviteit - is een klassiek vraagstuk in de voorraadkamers van de bedrijfsvoering. Naast de ontwikkeling van de productietechniek en daarmee verbonden arbeidsinhoud, is het toezicht op het arbeidsgedrag bepalend. Binnen of buiten, vroeg of laat, de ondernemersdoelen dienen gehaald te worden en ook de nieuwste medewerker doet dan niet zonder een vorm van controle. Dit lijkt me dan ook de reden waarom in de kringen van HNW steeds meer kritische artikelen opduiken die benadrukken dat het om meer gaat dan technische aanpassingen in de arbeidsorganisatie vanwege de vrijheid van tijd en plaats. Opmerkingen als 'de verantwoordelijkheid nemen voor de afgesproken taakdoelen' of 'natuurlijk werken binnen de door de organisatie gestelde kaders' zijn dan niet genoeg. Dat is logisch, het traditionele toezicht is immers aan het verschrompelen. De directe persoonlijke controle is zeker in de kennisarbeid marginaal geworden. De technische controle (door de apparatuur) zal vooral gericht zijn op de zichtbare 'output', het resultaat, en minder op het gedrag. Hetzelfde geldt, zij het in mindere mate onder andere door de kwaliteitsbewaking via gedragsprotocollen, voor de bureaucratische controle (regels enzovoort) die deel uitmaakt van de sociale structuren van de arbeidsorganisatie. Nieuwe goeroes onderkennen dit controlegat en bepleiten een "transitie" naar vertrouwen, binding en zelfsturing en betreden een inmiddels bekend terrein dat meestal wordt aangeduid met Human Resources Management. De ziel van de onderneming moet samenvallen met die van de medewerkers en dus de privéwereld met de bedrijfswereld. De ondernemersgeest grijpt ons allen aan. Deze overgang van externe naar interne controle heb ik bij voorgaande gelegenheden gedoopt tot ideologische controle. Handelen, denken, voelen en wensen volgens de doelen van de ondernemer. Het Nieuwe Werken geeft daaraan een nieuwe impuls. Groene argeloosheid In de etalage van Het Nieuwe Werken ligt dus de ontkoppeling van tijd en plaats ten opzichte van het 'vaste bedrijf'. De winkel beperkt zich dientengevolge tot de kennisarbeid. Voor de predikers is dat te weinig, zij spreken van een omwenteling in denken, mentaliteit en arbeidsverhoudingen die - let wel - in elke sector een vertaling behoeft en verdient. In de praktijk blijkt de etalage verblindend te werken. Behalve naar de gedifferentieerde kantoren (van lounge via tuin tot werkcel) en de ruimtebesparing gaat de aandacht naar de afnemende reistijden, reiskosten en milieuschade. Aan de laatste elementen ontleent HNW haar groene karakter en de enthousiaste omhelzing van onder meer GroenLinks. Ook Lodewijk de Waal, langzamerhand een even grote veelvraat als Eelco Brinkman, laat zich hier zien. Na het voorzitterschap van de Taskforce Mobiliteitsmanagement voert hij tegenwoordig het Platform Slim Werken Slim Reizen aan. In linkse kringen zal Het Nieuwe Werken nogal eens met 'weinig nieuws onder de zon' begroet worden. De kort besproken kwesties van beschikbaarheid, benutting en controle geven daar alle aanleiding toe, ze zijn kenmerkend voor de organisatie van de loonarbeid in de verschillende fasen van het kapitalisme. Evenals het verzet daartegen. Ook Het Nieuwe Werken, smal of breed toegepast, zal stuiten op tegenspraken als zeggenschap tegenover verantwoordelijkheid en bewegingsvrijheid tegenover risico. De genoemde ideologische controle sluit echter naadloos aan op een maatschappelijk en sociaal-economisch klimaat van eigen verantwoordelijkheid eerst, sociale ontbinding en individualistisch geluksstreven. Ook om die reden geeft het te denken dat zzp'ers en hun belangenbehartiger FNV Zelfstandigen zich beschouwen als voortrekkers van Het Nieuwe Werken.