Boekbespreking "Opstandig Volk. Neergang en terugkeer van losse havenarbeid"1 Een aanwinst Sjarrel Massop Het boek van Hans Boot vormt een belangrijke bijdrage aan het inzicht in de Nederlandse arbeidersstrijd, de rol van de vakbeweging en in het algemeen de ontwikkeling van de sociale beweging in Nederland. Het is verbazingwekkend hoe onzorgvuldig ondernemend Nederland omgaat met een voor de Nederlandse economie zo'n cruciale sector als de haven. Het is anderzijds bewonderenswaardig hoe voorbeeldig de strijd voor het behoud van de werkgelegenheid in de Amsterdamse haven gevoerd is. Het boek is bijzonder prettig leesbaar, het leest bijna als een roman. Vooral de leeswenken aan het einde van elke paragraaf en de samenvattingen van elk hoofdstuk, maakten het lezen door de vele feiten en gebeurtenissen een prettige bezigheid. Maar het gaat om de inhoud, de strijd tussen arbeid en kapitaal in de Amsterdamse haven, de strijd voor werkgelegenheid, redelijk inkomen en arbeidsomstandigheden. Algemene bevindingen Zoals Ab de Wildt - tot 1995 voorzitter ondernemingsraad Amsterdamse havenpool - een interview in hoofdstuk 18 afsluit, was er voor de afgebrokkelde restanten van de poolarbeid geen andere keuze dan door te vechten. Zelfs op het juridische vlak. Vanuit het perspectief van de strijd van de arbeid vormde dit echter een anticlimax. Er bleven 26 dappere havenarbeiders over die een principiële maar verloren strijd voerden, omdat ze feitelijk getalsmatig nauwelijks meer een macht vertegenwoordigden. Wat dat betreft is de slotconclusie van Hans in zijn epiloog bijzonder terecht: processen, zoals de flexibilisering van de arbeid, kunnen omgebogen worden als individuen en groepen (arbeiders) de verbinding weten te leggen tussen technologische, economische, sociale en politieke ontwikkelingen. Opmerkelijk is dat hij hier het juridische buiten beschouwing laat. Maar mede gezien de strijd die de laatste 26 gevoerd hebben, is dat gerechtvaardigd. De havenarbeiders voelden dat zelf ook haarfijn aan. De juridische strijd was een eindgevecht, weliswaar principieel, maar in het kapitalistische systeem is slechts subjectieve rechtspraak mogelijk, en dat is uitgekomen. Het meest interessante is derhalve te kijken naar de technologische, economische sociale en politieke ontwikkelingen in de Amsterdamse haven en de organisatie van de arbeid aldaar. Technologische ontwikkeling Voor wat de haven betreft, gold en geldt wat voor elke kapitalistische activiteit telt: het streven de arbeidsproductiviteit te vergroten. De technologische investeringen zijn daarop afgestemd. De meest arbeidsintensieve handelingen in een haven zijn, naast schaalvergroting, de verwerking van stukgoed. Voor de Amsterdamse haven was die vergroting beperkt mogelijk vanwege de matige sluiscapaciteit van IJmuiden. De grote investeringen waren in de verdere containerisatie en de vergroting van de verlaadcapaciteit van bulkgoed; kolen en cacaobonen. Daarin is Amsterdam wonderwel geslaagd. Het tonnage is behoorlijk toegenomen, terwijl de werkgelegenheid daalde. De containerverwerking vereist meer specialistische arbeid die meer en meer door vaste kernarbeiders in dienst van de havenbedrijven uitgevoerd wordt. Economische ontwikkeling Het belang van de Nederlandse havens (plus Schiphol) voor de economie is evident. Nederland ligt voor Europa gunstig aan zee met een belangrijk achterland. Het is opvallend hoe slecht het bedrijfsleven en de Nederlandse staat omgaan met deze vitale sector. Investeringen in de havenpool staken schril af tegen die in technologische innovaties en infrastructuur. Daarbij moet opgemerkt dat de grote investeringen in de Afrikahaven nooit tot enig rendement hebben geleid. Investeringen in redelijke arbeidsverhoudingen en arbeidsomstandigheden voor de flexibele arbeid stonden in geen enkele verhouding tot de schade die ontstaan is door de verstoorde arbeidsrust. Het afzijdig blijven van de overheid, zowel de gemeente als de regeringen, in de conflicten in de Amsterdamse haven hebben tot grotere financiële schade geleid dan het geval zou zijn wanneer de overheid dit 'netjes' had opgelost. De belangen van individuele ondernemers hebben geprevaleerd boven de nationale belangen in de havensector. Sociale en politieke ontwikkeling De titel "Opstandig Volk" impliceert strijd en een aaneenschakeling van conflicten. En dat is wat heeft plaatsgevonden. De neergang en terugkeer van de losse havenarbeid, 'casualisatie' ofwel de flexibilisering van de havenarbeid is een proces geweest van belangentegenstellingen tussen arbeid en kapitaal. Om de sociale en politieke ontwikkeling te begrijpen, kunnen we naar het dialectische proces van de casualisatie en de organisatie van de havenarbeid kijken. Casualisatie ('casual labour' = losse arbeid) - Het conflict over de casualisatie, hoe de losse havenarbeid in te zetten, is een traditioneel conflict tussen kapitaal en arbeid. Het belang van het kapitaal, de ondernemers, is de effectieve en efficiënte inzet van de arbeid. Dat wil zeggen: geen leegloop, geen verzuim, maximaal rendement van het aangeschafte arbeidsvermogen. Het belang van de arbeid, de arbeiders, is inkomenszekerheid, goede arbeidsomstandigheden en werk als socialisatie (meedoen in de samenleving). In feite vormen de havenpool SHB en haar opvolgers de synthese van deze belangentegenstelling. Het op- en neergaan van de losse havenarbeid, recasualisatie en decasualisatie, is de resultante van strijd. Aspecten die daarin een rol hebben gespeeld zijn de technologie en de economische ontwikkeling. De technologie, omdat betere overslagtechnieken, zoals via containers en bulktransporten, meer vast en geschoold werk vereisen. Dat zet een druk op de losse arbeid. De economie, omdat eenvoudig het te verwerken tonnage of aantal schepen de vraag naar havenarbeid bepaalt. Door die arbeid te flexibiliseren, te casualiseren, hoeft bij een geringe vraag naar arbeid, het arbeidsvermogen niet gekocht te worden. Opvallend is dat het kapitaal in zijn onderlinge concurrentie in de haven deze flexibele arbeidsvoorziening niet optimaal benut heeft. Organisatie havenarbeid - Dit is nog interessanter voor de Amsterdamse haven. De belangen van het kapitaal worden behartigd door instituties als de ondernemersverenigingen SVN en VNO-NCW. De belangen van de arbeid worden vooral behartigd door de vakbonden. De havenarbeiders konden in deze situatie een sterke macht opbouwen, doordat ze door middel van stakingsacties de havenactiviteiten plat konden leggen. De ondernemers zijn erg voor hun individuele belangen opgekomen. Ze hebben daarmee onder druk van de havenarbeiders, door de tijd heen, de flexibele arbeid laten slabakken en slecht georganiseerd. Het resultaat was veel verzet en stakingen die veel schade hebben opgeleverd. De vakbonden hebben andere belangen behartigd dan die van de havenarbeiders. Hun belangen waren arbeidsrust, geaccepteerd worden als onderhandelaars en bescherming van de eigen positie. Daarin zijn ze erg ver gegaan. Uiteindelijk zijn ze in de laatste fase zelfs tegenover de arbeiders komen staan, doordat ze op de stoel van de ondernemers zijn gaan zitten. De kracht van de havenarbeiders is niet gekomen vanuit de organisatie in de vakbonden, maar door de onderlinge solidariteit en de zelforganisatie. In dat proces heeft de ondernemingsraad een voorbeeldige rol gespeeld. De leden daarvan zijn in moeilijke omstandigheden consequent voor de belangen van de havenarbeiders opgekomen, zonder onder de druk te bezwijken en zonder vanwege hun positie concessies te doen aan de belangen van de Amsterdamse havenarbeiders. Vakbond Overduidelijk toont het boek aan dat het belangrijk is voor de arbeidersbeweging om principieel vast te blijven houden aan het opkomen voor de belangen van de arbeid. Een aantal goede vakbondsbestuurders niet te na gesproken, de meeste hebben daarvan in de geschiedenis van de losse havenarbeid weinig gemaakt. Het vertrouwen in de bonden is daarmee naar een dieptepunt gezakt. Die lijn is door te trekken naar de gehele Nederlandse samenleving. De arbeidersklasse heeft geen vertrouwen in de rol die de vakbondsleiding speelt en de posities die ze inneemt. Problemen in de arbeidsverhoudingen, de arbeidsomstandigheden, de arbeidsvoorwaarden en de arbeidsinhoud zijn niet op te lossen als de vakbonden dat proberen te doen door overleg en zelfs de verantwoordelijkheid ervoor nemen zoals dat gebeurd is in de Amsterdamse haven. De bonden verliezen daarmee de binding met hun achterban en ondermijnen juist daardoor hun positie en hun macht tegenover het kapitaal. 1 Hans Boot, Opstandig Volk. Neergang en terugkeer van losse havenarbeid, Amsterdam 2011. Uitgever: Solidariteit. Prijs, inclusief verzendkosten: 26 euro 75. Bestellen: redactie@solidariteit.nl (terug)