Het jaar 13 door de eeuwen heen Van ridders en oranje mythe tot solidariteit Harry Peer "Tijd is als een rivier die alles wat geschapen is in zijn bruisende stroom meevoert. Want nauwelijks komt er iets in zicht, of het is al weer voorbij gedreven om plaats te maken voor iets anders, dat ook weer voorbij zal gaan", Marcus Aurelius. "Alleen de waarheid kan het onrecht tarten, de waarheid óf de liefde", Albert Camus. We beginnen deze wandeling in 1113 met de Maltezer Ridders en kijken even naar het begin van de Vijfde Kruistocht een eeuw later. We prijzen de in 1313 geboren Giovanni Boccaccio voor de Decamerone. In 1413 wordt in Engeland Hendrik IV opgevolgd door zijn zoon Hendrik V. We bezoeken Rome in 1513, dat jaar is het hoogtepunt van de Hoog-Renaissance en tevens een zwarte bladzijde van de zogeheten Europese beschaving overzee. In 1613 belanden we in Nederland; er worden initiatieven genomen voor de Amsterdamse grachtengordel en de Nederlands/Russische betrekkingen. In 1713 komt met de Vrede van Utrecht een einde aan de Spaanse Successieoorlog. Na Napoleons nederlaag bij Leipzig op 19 oktober 1813 worden de Fransen verjaagd van Nederlands grondgebied. Onverwacht komt prins Willem Frederik van Oranje op de troon. Over de verdiensten van Koning Willem I zijn de meningen verdeeld. Volgens Florian Illies is 1913 het laatste gloriejaar van Europa. En tevens het geboortejaar van bekende personen die we min of meer van nabij hebben meegemaakt. Met enkele opmerkingen over de op 5 december 2013 overleden Nelson Mandela en de staat van Nederland sluiten we dit verhaal door de eeuwen heen af. 1113 - De Maltezer Ridders Het oudste zegel van het Hospitaal van Sint Jan met de koepel van het Heilig Graf en onderaan een zieke, voor wie het wierookvat wordt gezwaaid. De rooms-katholieke kerk ademt folklore en geschiedenis. Medio februari 2013 vierden ruim vierduizend, vanuit de hele wereld aangevlogen, mannen in Rome dat hun Soevereine en Militaire Orde van Malta in 1113 door paus Paschalis II (1099-1118) was erkend. Trots en plechtig trokken ze in processie over het Sint Pietersplein. Met hun zwarte mantel met geborduurd kruis erop en rood hoofddeksel doken ze waarlijk op uit de vage nevels van een grijs verleden. Op 9 februari 2013 vierden ze het negenhonderd jarig bestaan met een Hoogmis in de Sint Pietersbasiliek en een audiëntie bij de paus. Tien, negen, acht eeuwen geleden was het een roerige tijd. Onder paus Urbanus II (1088-1099) begonnen de kruistochten. De kerk achtervolgde de Albigenzen, paus en keizer beconcurreerden elkaar om de wereldlijke macht, St. Franciscus van Assisi en St. Dominicus stichtten hun bedelorden. De ridders van Malta zijn ouder dan negenhonderd jaar. Hans Stevens heeft er een interessant boek over geschreven Ridders van Malta. 900 jaar monniken en militairen (2008). Ze begonnen als de orde der Hospitaalbroeders van Sint Johannes de Doper en stichtten in 1048 in Jeruzalem een kerk, een klooster en een ziekenhuis. Het is de oudste geestelijke ridderorde. Van een religieuze beweging kreeg het er in 1118 militaire taken bij ter verdediging van het christendom. De ridders vochten tegen de Saracenen en weken uit naar het westen waar ze via Cyprus en Rhodos met behulp van paus Clemens VII uiteindelijk in 1530 Malta als basis krijgen toegewezen door keizer Karel V. Aan dit eiland danken ze de naamgeving Maltezer ridders en vanuit deze strategische locatie slagen ze er in zich tegen de Ottomanen te handhaven. In 1571 nemen ze deel aan de befaamde zeeslag in de golf van Lepanto. De zege was aan de christelijke strijders. Napoleon is hun echter in 1798 de baas, tegen andere christenen vechten was de ridders niet toegestaan. Uiteindelijk kwam Malta in handen van de Engelsen. De soevereiniteit van de orde bleef erkend, maar haar wereldlijk bezit was ze voorgoed kwijt. Op dit moment telt de Maltezer Ridderorde ongeveer 13.500 ridders en 90.000 vrijwilligers. Ze is verspreid over meer dan honderd landen. De officiële naam luidt overigens de "Souvereine Militaire Hospitaal Orde van Sint Jan van Jeruzalem, van Rhodos en van Malta". Ook de protestantse Johannieter ridders komen voort uit de Maltezer Orde. In 1545 nam de balije (een soort provincie) Brandenburg onder leiding van Herrenmeister Joachim von Arnim afscheid van de rooms-katholieke traditie en stapte over naar de Lutherse versie van de hervormingsbeweging. De grote Maltezer Orde bestaat uit gelovige katholieken die in mannelijke lijn afstammen van een stamvader die meer dan honderd jaar geleden tot de adel behoorde. Naar haar oorsprong wijdt de orde zich nu al vele jaren aan de beoefening van de christelijke liefdadigheid, zoals de verpleging van zieken en gewonden. De grootmeester bestiert de zaak vanuit Rome. Hij geniet de immuniteit en de eerbewijzen van een staatshoofd. De postzegels van de orde zijn een geliefd verzamelobject. 1213 - De Vijfde Kruistocht De Vijfde Kruistocht Paus Innocentius III (1198-1216) In de gouden bul van Eger van 12 juli 1213 erkenden Frederik II en de andere Duitse vorsten de Kerkelijke staat van paus Innocentius III (1198-1216). In datzelfde jaar werd een decennium slepend conflict met Jan zonder Land van Engeland opgelost. De koning erkende de leenhoogheid van de paus die beloonde hem daarvoor in 1215 door de tegen Jan zonder Land gerichte Magna Charta te veroordelen. Zoals zo vaak met de Heilige Stoel verstond Innocentius de tekenen des tijd niet. De Magna Charta geldt nog steeds als de oudste verklaring van de rechten van de onderdanen, "grondwet" in de letterlijke zin, van Groot-Brittannië. De weg was vrijgemaakt voor paus Innocentius III om in 1213 te beginnen met de voorbereidingen voor de vijfde kruistocht, waarvan de gevechtshandelingen tussen 1217 en 1221 plaatsvonden. Begonnen werd met de verovering van het machtige Egypte van de Ajjoebiden. Daarna zou worden geprobeerd Jeruzalem en de rest van het Heilig Land te veroveren. 1313 - Giovanni Boccaccio We bladeren in de Decamerone, een raamvertelling met honderd verhalen. Het is het belangrijkste werk van de op 16 juni 1313 in Florence (of het nabijgelegen Certaldo) geboren Giovanni Boccaccio. De Florentijnse dichter, schrijver en humanist is één van de groten uit de vroege Italiaanse renaissance. De Decamerone behoort tot de meesterwerken uit de wereldliteratuur. Boccaccio heeft het geschreven in de vijf jaren nadat zijn vader en stiefmoeder in 1348 waren gestorven aan de pest. Zeven vrouwen en drie mannen, gevlucht uit het door de pest getroffen Florence, vertellen elkaar in een villa in de heuvels buiten de stad tien dagen achter elkaar een verhaal. De kerk, seks, nonnen, priesters en nog veel meer spannende gespreksonderwerpen maken het tot een opwindende leeservaring. De lotgevallen van de mens worden bepaald door twee op elkaar inwerkende krachten, natuur en noodlot, uitgebeeld in Fortuna. De Decamerone is door uiteenlopende figuren van Chaucer en Tennyson tot Barbara Tuchman als literaire en historische bron gebruikt. Boccaccio staat niet op zichzelf. Hij is sterk beïnvloed door Dante Alighieri (1265-1321) over wie hij een lovende biografie schreef en door tijdgenoot Francesco Petrarca die hij in 1350 ontmoette en met wie hij een briefwisseling tot diens dood in 1374 onderhield. Boccaccio is een groot verteller die een geweldige bijdrage heeft geleverd aan de Italiaanse liefdespoëzie. Giovanni Boccaccio overleed in Florence op 21 december 1375. Decamerone, verteller en luisteraars (John William Waterhouse, 1916) Boccaccio heeft een originele navolger gekregen in Julia Voznesenskaja. Zij schreef begin jaren tachtig van de vorige eeuw Vrouwendecamerone. Tien vrouwen op de kraamafdeling van een ziekenhuis in Leningrad krijgen tot hun schrik te horen dat ze in verband met een op de afdeling heersende infectie en het daarmee verbonden besmettingsgevaar in quarantaine worden geplaatst. Tien dagen vertellen ze elkaar verhalen over de eerste liefde, verleide en in de steek gelaten vrouwen, trouw en ontrouw, tederheid en geweld, werk en kinderen. Het zijn levensgeschiedenissen die je raken. De honderd levensverhalen geven een beeld van menselijke relaties, verhoudingen tussen de seksen en de Russische samenleving. De schrijfster werd in 1976 tot vier jaar gevangenisstraf veroordeeld en in 1980 het land uitgezet. De in 1940 in Leningrad geboren Voznesenskaja studeerde theaterwetenschappen en leeft en werkt nu in Duitsland. Voor de Duitse taal heeft het epos Der Renner van de in 1313 in Bamberg-Theuerstadt overleden Hugo von Trimberg veel betekend. Deze schrijver en dichter vertaalde Latijnse teksten voor het gebruik door predikers en heeft heiligenlevens op zijn naam staan. Zijn hoofdwerk is het tussen 1296 en 1313 totstandgebrachte Der Renner. Dit werk bestaat uit 26.611 verzen en is het omvangrijkste gedicht in de Duitse taal. Het heeft in de eeuwen erop volgend een enorme invloed gehad voor het Duitse taalgebied. Land- en tijdgenoot Berthold Schwarz was een Franciscaner monnik die zich bezighield met alchemie. Aan hem is door velen lange tijd de uitvinding van het buskruit in 1313 toegeschreven. In Freiburg werd daarom nog in 1853 een standbeeld voor hem onthuld. De uitvinder heette mogelijk bij zijn geboorte Konstantin Anklitzen. Zijn bijnaam Schwarz zou hij te danken hebben aan zijn chemische experimenten. Het kruit noemde hij Schwarzpulver. Tegenwoordig twijfelen historici of Schwarz wel echt het buskruit heeft uitgevonden en zelfs aan zijn bestaan. 1413 - Troonsopvolging Engelse koningen Koningin Elizabeth II van Groot-Brittannië staat al meer dan zestig jaar op de schouders van illustere voorgangers (vanaf 1952). Traditie- en plichtsgetrouw weet zij (en voorheen eveneens haar verongelukte schoondochter Diana) voortdurend de schijnwerpers te richten op de archaïsche Britse monarchie en een grote sentimentele aanhang in vervoering te brengen. De paparazzi varen er wel bij. Al oogt de koningin steeds ieler, ze is een rots in de branding. Het lijkt de 87-jarige Elizabeth (21 april 1926) niet te deren dat de meewarigheid tegenover haar 65-jarige zoon Charles (14 november 1948) toeneemt met elk jaar dat ze langer op de troon blijft zitten. De ambtsduur van Elizabeth I (1558-1603) en George III (1760-1820) heeft ze al overtroffen, dat van koningin Victoria (1837-1901) zal ook nog wel lukken. Kroonprins Charles bereidt zich al zijn hele leven voor op een functie, waarvan het niet is uitgesloten dat hij die zelfs na de pensioengerechtigde leeftijd van een normale burger niet gaat uitoefenen. Beatrix was sympathieker tegenover haar zoon Willem-Alexander. G.M. Trevelyan, English Social History We gaan zeshonderd jaar terug in de tijd naar het Huis van Lancaster in Engeland. Deze dynastie was maar een kort leven beschoren, van 1399 tot 1461. Drie koningen, elk Henry (Hendrik) genaamd, maakten er deel van uit. Deze periode is fraai uitgewerkt in de Sociale geschiedenis van Engeland van G.M. Trevelyan. De tijd wordt gekenmerkt door een voortdurende oorlogvoering. Binnenlands door acties van allerlei baronnen en patriotten uit Wales. Op het continent door de strijd in Frankrijk. Wat in de negentiende eeuw door historici wordt aangeduid als de Honderdjarige Oorlog (1337-1453) was een heen en weer golven van troepen, optrekken en terugtrekken van legers in het noordwesten en zuiden van Frankrijk. Het ultieme doel was de troon van Frankrijk, waarbij veroverd grondgebied en buit de overwinnaars weer voor een tijdje tevreden stelden. Trevelyan benadrukt evenzeer de economische achtergronden van deze langdurige oorlog: "De Honderdjarige Oorlog was niet slechts een avontuur om de militairen buit te verschaffen en de ambities van het vorstenhuis te verwezenlijken, maar ook een poging om in Vlaanderen en Frankrijk de markt open te houden voor de Engelse wol en textiel." Henry IV stierf in 1413 op 55-jarige leeftijd. Zijn in 1387 geboren zoon volgde hem op, Henry V werd op 9 april 1413 in de Westminster Abbey gekroond. Hij hervatte de oorlog in Frankrijk om het door zijn voorgangers verloren terrein weer terug te winnen. In 1415 veroverde hij de haven van Harfleur, de belangrijkste haven in het noordwesten van Frankrijk. Enkele weken later wint hij de Slag van Agincourt, waarbij zesduizend Fransen en 'slechts' vierhonderd Engelsen om het leven kwamen. Bij het Verdrag van Troyes in 1420 slaagt Henry erin zich tot Regent van Frankrijk en opvolger van de Franse koning Karel VI te laten benoemen. Henry's claim voor de Franse kroon wordt nog versterkt door zijn huwelijk in 1420 met Catharina, de dochter van Karel VI. Een jaar later krijgen ze een zoon. Maar het loopt anders dan de hoofdpersonen zullen hebben gedacht. Henry V en Karel VI sterven beide in 1422. Met als gevolg dat de slechts enkele maanden oude baby als Henry VI koning van zowel Engeland als Frankrijk wordt. In Frankrijk treedt een andere troonpretendent naar voren. De verdediging van kroonprins Karel VII doet Jeanne d'Arc, de Maagd van Orléans, op het toneel verschijnen. De afloop daarvan kennen we. Ze laat het leven op de brandstapel. Wat er verder volgt, gaan we hier niet uiteenzetten, maar betekent vooral veel sociale ellende. De claims voor de troon en de oorlogshandelingen hebben als bijkomend effect dat het in Engeland en Frankrijk leidt tot een ontluikend en groeiend identiteitsbesef van eigen taal, cultuur en natie. Het verlies van de bezittingen in Frankrijk en de zwakke regering van Henry VI monden in Engeland uit in de Rozenoorlog. Met Edward IV begint in 1461 het Huis van York. Wie al deze geheimzinnige koningen en koninginnen eens wil ontmoeten, bezoek dan de National Portrait Gallery in Londen. 1513 - De paus en zijn geniale schilders en beeldhouwers Op maandag 11 februari 2013 maakte paus Benedictus XVI tot verbazing van velen zijn aftreden bekend met ingang van het eind van de maand. Het is vijfhonderd jaar na paus Julius II die op 21 februari 1513 overleed aan een koortsaanval, waarschijnlijk het gevolg van de syfilis waar hij al vele jaren door werd geplaagd. Deze biseksuele paus geniet een kwalijke reputatie. We weten niet wat zijn drie dochters uit zijn tijd als kardinaal van hem vinden. Veel andere dingen zijn wel van hem bekend. Julius II volgde Alexander VI op in 1503. Deze twee Plaatsbekleders van Christus op aarde worden door de Britse historicus John Julius Norwich in De Pausen. Een geschiedenis aangeduid als "de monsters". De televisieserie over de Borgia's met Alexander VI in de hoofdrol houdt er met alle intriges en amoureuze scènes aan het pauselijk hof de spanning goed in. Julius II was een vreeswekkende figuur die alles en iedereen manipuleerde ter verdediging en uitbreiding van de kerkelijke gebieden. Het was een periode van opeenvolgende veldslagen. Erasmus zag hoe Julius II te paard triomferend het verwoeste Bologna binnenreed en schreef de satire Julius buiten de hemelpoort. Op paaszondag 11 april 1512 werd het pauselijk leger bij Ravenna in de pan gehakt, tienduizend Spaanse en Italiaanse soldaten sneuvelden. Het was een pyrrusoverwinning voor de Fransen. Ze leden eveneens forse verliezen, waaronder de eigen legeraanvoerder Nemours. Julius' eigen kardinalen wilden de misstanden en misbruiken van zijn pontificaat laten onderzoeken. Norwich schrijft dat Julius II roekeloos was en tevens corrupt, belust op wraak, een slechte organisator en dat zijn mensenkennis betreurenswaardig beroerd was. Julius nam het besluit de oude Sint Pieter, de basiliek van Constantijn die bijna twaalfhonderd jaar had bestaan te slopen en er een nieuw godshuis te bouwen. De kardinalen verzetten zich vergeefs tegen het besluit van hun Opperherder; eeuwenoude mooie mozaïeken, bijzondere relikwieën en historische herinneringen gingen verloren. Paus Julus II (1503-1513) Paus Leo X (1513-1521) De nieuwe Sint Pieter kon de eenheid van het christendom niet vasthouden. Onder Julius' opvolger paus Leo X (1513-1521) werd belangrijk werk verricht op intellectueel en wetenschappelijk gebied, maar bereikte het pausdom ook het diepste punt van moreel verval, schrijft Norwich. De 38-jarige Giovanni de Medici, de tweede zoon van Lorenzo Il Magnifico, was al op zijn dertiende kardinaal geworden. Hij staat bekend als vroom, maar hield er de levenshouding en hofhouding van een renaissancevorst op na. "God heeft ons het pausdom geschonken, laten we er dus maar van genieten", schreef Giovanni aan zijn broer. We lezen in Stadhouders van Christus van ex-priester Peter de Rosa dat er op 12 maart 1514 een parade plaatsvond in Rome. Leo X nam op een podium bij de Pons Sant' Angelo de eerbewijzen in ontvangst. Na een processie van exotische vogels uit India, paarden uit Perzië, een panter en twee luipaarden, kwam Hanno, de Witte Olifant die een zilveren kasteel op zijn rug torste. In overeenstemming met de strenge hofetiquette knielde de olifant drie keer neer voor de verheugde paus. Als klap op de vuurpijl kreeg het dier een emmer water, waarmee het de menigte moest besproeien. Tijdens Leo's bewind werden kardinalen vermoord en familieleden van de paus tot het hoge ambt benoemd. Kardinaal Petrucci - destijds de veronderstelde minnaar van de paus - werd in het geheim in Marokko door een Moor gewurgd met een koord dat gemaakt was van karmozijnrode zijde. Tegenstanders werden geëxcommuniceerd. Het was al zover gekomen dat met de aanschaf van aflaten zonden af te kopen waren die mogelijk in de toekomst begaan zouden worden. Ook voor al overledenen waren aflaten te koop. Niemand heeft de aflatenhandel in het Vaticaan feller aangeklaagd dan Luther: "Het is daar een kopen en verkopen, ruilen en afdingen, elkaar beliegen en belazeren, stelen en beroven, praal en provisie." Met voor ogen het bronzen ruiterstandbeeld van de nobele, filosofische keizer Marcus Aurelius uit de tweede eeuw, verzuchtte de Engelse schrijver Henri James ruim honderd jaar geleden: "In de hoofdstad van het christendom vertegenwoordigt het beeld van een heidense keizer het christelijk geweten het best." Het is tijdens Leo's pontificaat dat Luther zijn beroemde 95 stellingen op de kerkdeuren spijkerde in Wittenberg. Op 31 oktober 1517 begint de Reformatie, de noodzakelijke hervorming. Met de opbrengsten van de aflaten financierden de pausen oorlogen en leefden ze extravagant en losbandig. Ter meerdere glorie van hun rol als de Plaatsbekleders van God trokken zij geniale kunstenaars aan om Rome en de pauselijke vertrekken op te luisteren. Het jaar 1513 is het hoogtepunt van de Hoog-Renaissance. Het is het enige jaar dat Michelangelo, Leonardo da Vinci en Rafaël samen in Rome verbleven. Sint Pieter, Rome Vijf eeuwen later dwaal ik door de Vaticaanse musea. De kamer met "de Atheense school" van Rafaël, de Sixtijnse Kapel met de frescoschilderingen van Michelangelo, het is magistraal, het zijn wereldwonderen. De goden van de heidenen zijn verzoend met de God van de christenen. Het culturele hoogtepunt in Rome valt samen met het genocide dieptepunt op Cuba. Priester Bartolomé de Las Casas beschrijft in Historia general de las Indias de verovering van Cuba. De Spanjaarden vermoordden in 1513 tijdens een veldtocht honderden zo niet duizenden indianen: “Overal waar zij hun slagen gaven op die geheel naakte lichamen en dat delicate vlees, hakten zij met één slag een man compleet doormidden”. (Bron: Ewald Vanvugt, Roofgoed, p. 332). Kort voor mijn bezoek aan de Sixtijnse kapel was deze voor enkele dagen compleet afgesloten geweest van de buitenwereld. Op 13 maart 2013 kozen de 115 kardinalen die in conclaaf bijeen waren in de Sixtijnse Kapel, Jorge Mario Bergoglio als nieuwe paus. De wereld van de kunsthistorici raakt in oktober 2013 in opwinding van het in een Zwitserse kluis opgedoken schilderij van Leonardo da Vinci, een portret van markiezin Isabella d'Este. Tot nu toe kenden we alleen een tekening van haar uit 1499, in het Louvre. Geraakt word ik door een andere ervaring: de plotselinge overweldigende binnenkomst in de Sint Pieterskerk van een honderdtal eenvoudige indiaanse boeren en arbeiders uit Midden-Amerika. De groep beweegt zich in trance devoot zingend en biddend naar het graf van Petrus. Een priester loopt met een hoog opgeheven kruis voorop. Het verblijf in Rome zal ik niet gauw vergeten. Op zaterdag 4 mei 2013 loop ik tegen acht uur 's avonds bij de Santa Maria Maggiore tegen paus Franciscus I op die mij zijn zegen geeft. De paus straalt vriendelijkheid en openhartigheid uit, met een permanent licht verwonderde uitdrukking op zijn gezicht van 'God, hoe is het mogelijk dat ik ben uitverkozen om Uw plaatsvervanger op aarde te zijn'. Franciscus heeft intelligente, scherp omlijnde gelaatstrekken, niet de gemoedelijke uitstraling van paus Johannes XXIII. De nieuwe "Pontifex Maximus", optimale bruggenbouwer, is een Jezuïet die voor continuïteit gaat en niet zal afwijken van de traditionele leerstukken van de rooms-katholieke kerk over bijvoorbeeld abortus, euthanasie, voorbehoedmiddelen, homoseksualiteit, het celibaat en vrouwelijke priesters. De zegen ontvang ik (ongevraagd) op het moment van de dodenherdenking in Nederland en ik denk aan paus Pius XII die tijdens de Tweede Wereldoorlog de andere kant opkeek. Het is opvallend hoe met het vertrek van paus Benedictus XVI de publiciteit over het kindermisbruik door priesters is weggezakt. Het was een verstandig besluit van de Duitse paus om af te treden, zijn naam was teveel verbonden met deze kwalijke zaken. Met Kerstmis vieren de gelovigen dat Gods zoon werd geboren in een eenvoudige stal uit een armoedig ouderpaar, waarvan de man overigens niet de vader was. De Maagd Maria wordt vereerd, Jozef is als een wat zielige man de geschiedenis ingegaan. Het is onduidelijk op welke manier Jezus de kost verdiende. In ieder geval trok hij predikend rond en verzamelde hij twaalf mannen, apostelen genaamd, om zich heen die zijn boodschap van naastenliefde en een patriarchale cultuur aan volgende generaties hebben doorgegeven. Jezus timmerde aan de weg, maar zijn stiefvader had als timmerman een ambacht waarmee hij de kost kon verdienen en een herkenbaarder profiel. De wonderen van Jezus spreken tot de verbeelding. Het is niet aan ieder gegeven om water in wijn te veranderen. We signaleren dat de Kerk zelfs ten aanzien van Kerstmis sektarische trekken begint te vertonen. De meest recente uithaal naar de gelovigen is het uit het liedboek van de katholieke kerk schrappen van het altijd met veel liefde en toewijding gezongen Stille Nacht en De herdertjes lagen bij nachte in het veld. God zou in deze liederen niet centraal staan. Ze mogen weliswaar nog gezongen worden, maar het valt te voorspellen dat de volgende stap een verbod zal zijn op het zingen daarvan. De hiërarchische kerkelijke structuur, de centrale besluitvorming en de autoritaire gezagsuitoefening ontmoedigen zelfs de meest devote gelovige. Misschien dat de National Security Agency (NSA) erin slaagt in te breken in het gesloten bolwerk van de Curie in Rome. Daarna kan een klokkenluider er dan onbedoeld aan bijdragen de kerk te democratiseren. De NSA luistert de telefoongesprekken af van de paus, mogelijk lukt het ze ook nog de ingevingen van de Heilige Geest te volgen. Gelukkig geeft de communicatieve paus Franciscus I nog een sprankje hoop aan mensen. De geloofsgemeenschap heeft de bemoediging van de paus hard nodig. Franciscus keert zich in zijn eerste officiële document aan de gelovigen Evangelii Gaudium (Vreugde van het Evangelie) tegen armoede en sociale ongelijkheid in de wereld. Hij noemt het huidige economische systeem "goddeloos ", "dodelijk" en "fout in de wortels". Tijdens zijn bezoek aan de favela Varginha in Brazilië verkondigde hij: "Ik wil graag een oproep doen (...) aan alle mensen van goede wil die zich voor sociale gerechtigheid inzetten: wordt nooit moe om aan een rechtvaardiger wereld, gekenmerkt door grotere solidariteit, te werken!" Met die uitspraak raakt de paus de saamhorigheid en de oproep tot vrede die we kennen van de traditionele Kerstviering. Wat zou deze paus denken van Il principe, De heerser? Het is een baanbrekende analyse van het begrip macht dat Niccolò Machiavelli in 1513 uitgaf. De schrijver droeg zijn verhandeling op aan Lorenzo de' Medici, machthebber van Florence. Hij hoopte met het boek een bijdrage te leveren aan de eenwording van Italië. Het boekwerk bevat "kennis van de daden van grote mannen", het zou Lorenzo kunnen helpen bij zijn heerschappij. Een citaat: "Hij, die zich van een staat wil meester maken, moet zich afvragen welke wreedheden hij zal moeten plegen; die wreedheden zullen dan alle ineens moeten geschieden, opdat zij niet ieder dag herhaald zullen behoeven te worden. Slechts op die manier toch kan de vorst de mensen geruststellen en door weldaden voor zich winnen. (...) Daarom moeten dus alle wreedheden ineens geschieden, opdat zij als totaal minder krenken; de weldaden echter moeten met mondjesmaat worden uitgedeeld opdat zij beter gesmaakt en gewaardeerd worden." De Heerser is de bijbel van de 'realpolitik'. Het is de grondslag van het moderne denken over politiek. Machiavelli bracht een scheiding aan tussen moraliteit in het persoonlijk en in het openbaar leven. Voor hem is er in de politiek geen objectieve waarheid of één definitie van wat 'goed' is. De Italiaanse fascistische leider Benito Mussolini noemde Il principe "een vademecum voor staatsmannen", de Britse filosoof Bertrand Russell "een handboek voor gangsters". Machiavellisten zijn van mening dat in de politiek het doel de middelen heiligt. We wenden de blik even naar het noorden, naar Scandinavië. Daar wordt Christiaan II (1481-1559) in 1513 tot koning gekozen van Denemarken en Noorwegen (1513-1523). Christiaan II slaagt er tevens in voor een korte tijd koning van Zweden te worden (1520-1521). Dat gaat met zoveel narigheden en geweld gepaard dat hem dat de naam De Tiran oplevert. De positie van de koning wordt vanaf 1520 steeds moeilijker; om de kosten van zijn oorlog tegen het opstandige Zweden te dekken, verhoogt hij de Sont-tol en de belastingen wat moeilijkheden met de Nederlandse Republiek oplevert en onrust in Denemarken. Christiaan vlucht het landt uit en een poging de macht terug te winnen in 1532 brengt hem voor de rest van zijn leven in gevangenschap, overigens vorstelijk gehuisvest in allerlei kastelen. Vanuit Europa gezien wordt de wereld van de vijftiende op de zestiende eeuw groter. Ontdekkingsreizigers varen uit. Columbus 'ontdekt' Amerika in 1492. Op 27 maart 1513, Paaszondag, landt de Spaanse ontdekkingsreiziger en gouverneur van Porto Rico, Juan Ponce de León, op het zuidoostelijk schiereiland van Noord-Amerika. Vanwege de bloemenpracht daar geeft hij het de naam La Florida. In 1513 doorkruist de Spanjaard Vasco Núnez de Balbao de landengte van Panama en stuit hij aan de westzijde op open zee. Portugezen, Spanjaarden, Engelsen en Nederlanders zeilen later in de eeuw rondom de wereld. De aanduiding 'ontdekkingsreizen' prikkelt het gevoel voor avontuur, maar het gaat om een wat verhullende term voor wat uitmondt in gewelddadige veroveringstochten naar goud, grond, specerijen en slaven. De geschiedenis en ook de taal worden geschreven door de overwinnaars. We zetten onze tocht een eeuw later voort in Nederland. 1613 - Gerard Dou Gerard Dou, Portret van een lezende vrouw De op 7 april 1613 in Leiden geboren Gerard (Gerrit) Dou is niet buiten Nederland geweest, maar tegenwoordig wel wereldwijd te vinden. In de op klein formaat geschilderde genrestukken (taferelen uit het dagelijkse leven) richt hij ons oog op de individuele persoon en het interieur waarin hij of zij vertoeft. Dou had bekwame leermeesters; eerst leerde hij het vak bij twee glasblazers, zijn vader en Pieter Clouwenhorn. Daarna ging Dou drie jaar lang - nog maar veertien jaar jong - in de leer als (eerste) leerling bij Rembrandt. De ruim tweehonderd schilderijen van de fijnschilder zijn verspreid over musea in de hele wereld. Velen beschouwen Portret van een lezende oude vrouw als zijn belangrijkste werk. De Nederlander Gerard Dou (1613-1675) schilderde, zijn leeftijdgenoot de Fransman Francois de la Rochefoucauld (1613-1680) schreef. Hij is vooral bekend geworden door Réflexions ou sentences et maximes morales, of Maximes et Réflexions diverses. Korte, bondige uitspraken of aforismen over deugd en moraal. Enkele citaten: "We zijn nooit zo gelukkig of ongelukkig als we denken" - "De hartstocht maakt dikwijls een dwaas van de bekwaamste man en maakt de zotste vaak bekwaam" - "De roem van grote mannen moet altijd afgemeten worden naar de middelen, waarvan ze zich bediend hebben om hem te bereiken" - "Er is weinig nodig om een wijze gelukkig te maken; niets daarentegen is in staat een dwaas tevreden te stellen: en daarom zijn bijna alle mensen ongelukkig". Maarten van Buuren schreef een vertaling. Maximen. Bespiegelingen over menselijk gedrag (125 pagina's, Historische Uitgeverij, 2008). Feestelijkheden in Heidelberg 1613-2013 Uitbundige herdenkingsfeesten in Heidelberg in 2013. Ter herinnering aan Frederik van de Palts en Mary Stuart die zich vier eeuwen geleden, na hun huwelijk in Londen, vestigden in deze mooie aan de Neckar gelegen plaats. Het hoog boven de stad uittorende slot staat symbool voor de Duitse romantiek. Het verhaal gaat dat Comenius die in 1613 aan de Universiteit in Heidelberg theologie ging studeren bij het huwelijk aanwezig zou zijn geweest. Het is onwaarschijnlijk dat de jonge student Comenius in Londen was, maar hij zal wel het grootse welkom van het adellijk paar in Heidelberg hebben meegemaakt. Frederik vluchtte met zijn gemalin na zijn onfortuinlijke verblijf in de winter van 1619/1620 in Bohemen naar Nederland. Hij blijft voortleven als De Winterkoning en overleed in 1632. Elisabeth keerde in 1661 terug naar Engeland waar ze een jaar later stierf. 1613 - Vierhonderd jaar Amsterdamse grachtengordel Het zal de wandelaar in de hoofdstad zijn opgevallen. Amsterdam stond in 2013 extra in de bloemetjes. Het gemeentebestuur had de bruggen voorzien van prachtige, kleurrijke bloemenmanden en lokte zo miljoenen mensen door de viering van de vierhonderd jaar oude Amsterdamse grachtengordel, een stedenbouwkundig, waterbouwkundig en architectonisch meesterwerk. De grachtengordel is onderdeel van de grote zeventiende-eeuwse stadsuitbreiding die in twee fasen plaatsvond. De eerste fase werd vanaf 1613 gerealiseerd en de tweede na 1660. Het jubileumjaar trok bovendien extra veel bezoekers uit binnen- en buitenland, omdat het Rijksmuseum na een langdurige verbouwing de deuren opende. Nu alle festiviteiten achter de rug zijn, kunnen we blijvend genieten van de uitgegeven publicaties. Van de hand van Ger Schoolenaar komt 400 jaar Amsterdamse Grachtengordel uit, voorts voorzien van ruim vierhonderd foto's over de geschiedenis van Amsterdam vanaf de Gouden Eeuw. Meer dan honderd bewoners en gebruikers vertellen hun verhaal over gebouwen, architecten, aannemers, opdrachtgevers en oud-bewoners. In de eerste vijf maanden van het jaar was er een mooie selectie tekeningen met Amsterdamse stadsgezichten uit de zeventiende tot en met de twintigste eeuw te bewonderen in het Rembrandthuis. Op 3 oktober 2013 ontving burgemeester Eberhard van der Laan in de Westerkerk De grachten van Amsterdam. Vierhonderd jaar bouwen, wonen, werken en leven. Het is een prachtboek, telt 464 bladzijden, met 180 foto strips en 700 illustraties. We vinden er 'bijna alles' over het veertien kilometer lange lint van grachten in Amsterdam. Vele auteurs hebben een bijdrage geleverd. De redactie is gevoerd door Koen Kleijn, Evert Kurpershoek en Jos Smit. Blader er door en vraag u af of het 99 euro en 50 cent waard is. Na 1 januari 2014 kost het 119 euro 50. In het Engels verkrijgbaar onder de titel The Canals of Amsterdam. Een ander toepasselijk boek dat internationaal ook wel veel onthaal zal krijgen, is de publicatie dit jaar van het door Russell Shorto geschreven boek over Amsterdam. Hij typeert de hoofdstad als de meest liberale stad ter wereld, een aanduiding die we natuurlijk graag horen. We vermelden nog enkele eerder uitgegeven fraaie boeken met veel over de grachten in de hoofdstad. Boudewijn Bakker, Amsterdam en de grachtengordel (2009). Simon van Blokland (samenstelling), Amsterdamse grachten: op oude briefkaarten (1995). Willem Frijhoff en Maarten Prak (redactie), Geschiedenis van Amsterdam. Centrum van de wereld 1578-1650 (2004). Jaap Evert Abrahamse, De grote uitleg van Amsterdam. Stadsontwikkeling in de zeventiende eeuw (2010). Regenboog boven centrum Amsterdam, Foto Harry Peer Amsterdam was de dynamische handelsmetropool van de machtiger wordende Nederlandse Republiek. De stad trok veel mensen van buiten de grenzen aan. Voor de tentoonstelling Booming Amsterdam zijn de ondertrouw-registers uit 1613 en 1663 onderzocht. Daaruit blijkt dat in 1613 maar liefst 70 procent van de mannen en de helft van de vrouwen bestond uit immigranten. Voor 1663 zijn de percentages respectievelijk 50 en 30. Naast ooguitstekende rijkdom was er schrijnende armoede. Op 29 januari 1613 vaardigden "mijne heren van den gerechte" een keur uit voor bedelaars, vagebonden, verlaten kinderen en dergelijke liederen, waarin tevens voor de echte armen, volwassenen en kinderen een college van aalmoezeniers of armvaders werd ingesteld. Bij het in 1613 opgerichte Aalmoezeniershuis kregen de allerarmsten brood uitgedeeld. Het hielp enigszins om de straten vrij te houden van bedelarij. Veel armen woonden in de Jordaan dat op 11 mei 2013 zijn vierhonderd jarig bestaan vierde. De datum 11 mei 1613 wordt als peildatum voor 'het ontstaan' van de meest bezongen buurt van Nederland aangehouden, omdat het stadsbestuur op die datum de papieren tekende waarmee een groep mensen van buiten de stadswallen de kavels kon gaan bebouwen die ze had gereserveerd. De Jordaan werd aangelegd voor minder draagkrachtige burgers en ambachtslieden. De buurt is na een lange periode van dichte bewoning en verpaupering van karakter veranderd. Het is nu een levendig 'stadsdorp' met een divers samengestelde bevolking. Lees en bekijk De Jordaan gaat nooit verloren (redactie R. Meijer e.a.). 1613 - Vierhonderd jaar betrekkingen tussen Nederland en Rusland De Romanovs 1613-1917 Tsaar Peter de Grote De betrekkingen tussen Nederland en Rusland kennen een rijke en eeuwenoude geschiedenis. Zo werd het de burger in 2013 voorgehouden. De incidenten trokken de meeste aandacht. Op zich is 2013 geen herdenkingsjaar. Maar het draait in 2013 om de brede en langdurige samenwerking tussen beide landen. Commercieel en toeristisch winstgevend. Overigens werd Michael Romanov, zoon van de patriarch van Moskou, in 1613 tsaar van Rusland en daarmee de stichter van het Huis van de Romanovs dat aan de macht bleef tot 1917. Nederland is de tweede handelspartner in grootte van Rusland. De onderlinge relaties kregen veel aandacht. Al eeuwenlang zijn er nauwe handelscontacten, af en toe gedurende een oorlogsperiode, zoals ten tijde van Napoleon en de Eerste en Tweede Wereldoorlog, onderbroken. Als gevolg van de Russische Revolutie in 1917 moesten veel Nederlanders een verlies aan aandelen en bezittingen in de nieuwe staat de Sovjet-Unie incasseren. Politiek ontstonden er na de Eerste Wereldoorlog banden tussen de communisten in beide landen. Tsaar Peter de Grote bezocht ons land in 1698 en 1717. Hij interesseerde zich voor de handelsvloot en de scheepsbouw van de Republiek der Zeven Nederlanden. De tsaar had bovendien een grote wetenschappelijke belangstelling. Hij kocht bijvoorbeeld de verzameling anatomische preparaten van de arts Frederik Ruysch. En de tsaar modelleerde Sint-Petersburg naar het Amsterdamse straten- en grachtenpatroon. Belangrijke Nederlandse bronnen voor de Russische geschiedenis zijn de Moscovitische Reyse, het reisjournaal van Nicolaas Witsen uit 1664-1665 en Noord en Oost Tartarye uit 1705. Dit werk van bijna duizend foliopagina's is opgedragen aan tsaar Peter de Grote. Hierin heeft de zeventiende-eeuwse geleerde, Amsterdamse burgemeester alle kennis verzameld die er in zijn tijd bestond over Siberië, Mongolië en Centraal-Azië (Bron: Janine Jager, Wilhelmina Triesman 1901-1982. Een Nederlandse in Leningrad). De "Ruslui" zijn de boeren uit het Twentse dorp Vriezenveen die in 1740 naar Sint-Petersburg trokken om er een bestaan op te bouwen. Ze werkten zich op tot succesvolle kooplieden. Karina Meeuwse heeft een bijzonder boek geschreven over de Ruslui. Ze laat de hoofdrolspelers zelf uitvoerig aan het woord, via hun brieven en dagboeken en andere bronnen. In de indrukwekkende biografie over Wilhelmina Triesman lezen we dat Sint-Petersburg (Leningrad)) voor de Eerste Wereldoorlog een bloeiende Nederlandse gemeenschap kende, met zelfs een eigen protestantse Hollandse Kerk aan de Nevski Prospekt. Over Wilhelmina Triestman iets meer. Als communiste en 'politiek emigrante' volgde zij met zoontje Misja haar Russische echtgenoot in 1925 naar Sint-Petersburg waar ze woonde tot haar dood in 1982. Daar overleefde ze onder zeer moeilijke omstandigheden de stalinistische terreur en de oorlog. Met maar weinig genoten opleiding in Nederland bracht ze het tot wetenschappelijk medewerkster van de Kunstkamers van de Hermitage, waar zij de Indonesische collectie beheerde. Ze vertaalde de werken van Nicolaas Witsen. Als vertaalster en docente bracht zij het Nederlandse culturele erfgoed onder de aandacht van de Russen en stond zij aan de wieg van de vakgroep neerlandistiek aan de Leningradse universiteit. Handel kunst, cultuur en wetenschap zijn verbindende schakels. Een scharnierpunt in de relatie Nederland/Rusland is het Oranjehuis. Koning Willem II huwde in februari 1816 met Anna Paulowna, de dochter van de Russische tsaar Paul I. Op 12 augustus 1850 werd in Den Haag de unieke schilderijencollectie van de overleden koning Willem II geveild. Bij zijn overlijden stonden de schuldeisers in de rij. Om die van zich af te schudden kozen de erfgenamen ervoor de vele werken van Rembrandt, Rubens, Memlic, Da Vinci, Rafael, Van Eyck, enzovoort van de hand te doen. De buitenlandse verzamelaars sloegen toe. Kunsthistorici nemen de Oranjes de verkwanseling van deze kunstschat nog steeds kwalijk. Zo belandde een groot deel van de kunstverzameling in de Hermitage. De Russen konden deze bijzondere collectie in 2013 in Sint-Petersburg bewonderen, de Nederlanders kunnen daarvoor naar het Dordrechts Museum van begin maart tot eind mei 2014. De Hermitage verbindt de fraaiste stad van Rusland met het gelijknamig museum aan de Amstel in de mooiste stad van Nederland. De prins van Oranje (de latere Willem III) bracht in 1834 samen met zijn moeder Anna Paulowna een langdurig bezoek aan Rusland. Naar verluidt erfde koning Willem III (1849-1890) de aanleg voor waandenkbeelden en ongecontroleerde driftaanvallen van zijn voorvaderen van moederszijde. Mocht het er ooit van komen, dan kan Koning Willem-Alexander als verre nazaat van een Russische tsaar een beroep doen op de Russische troon. Voorlopig heeft president Poetin het echter nog voor het zeggen. De verhoudingen tussen Rusland en de westerse landen en Nederland en Rusland in het bijzonder lopen wel butsen op. De veroordeling van de punkmeiden van Pussy Riot veroorzaakte hier de nodige commotie. Homoactivisten demonstreerden in Amsterdam tegen de komst van Poetin. Met verbijstering keken we naar de arrestatie en het gevangen zetten van de Greenpeace-activisten. De arrestatie van een Russische diplomaat die volgens de buren zijn kinderen mishandelde in Den Haag op oktober 2013 leidde tot een diplomatieke rel tussen Rusland en Nederland. Poetin eiste op hoge poten excuses van Nederland. Indringers molesteerden daarna de tweede man op onze ambassade in Moskou. Maar in het weekend van 8 en 9 november 2013 werden koning Willem-Alexander en koningin Maxima in Moskou hartelijk welkom geheten door Vladimir Poetin en alle plooien glad gestreken. Poetin stal de show, omdat hij tijdens het diner een fles Madeira uit 1795 serveerde. Het is het geboortejaar van Anna Paulowna, de Russische betovergrootmoeder van koning Willem-Alexander. De Russen droegen nog meer bij aan de feestvreugde. Een heel katern van de Moscow Times was gewijd aan vierhonderd jaar Nederland/Rusland en er werd een standbeeld van Erasmus onthuld. Jammer dat de haringen die de Moskovieten aan een Nederlands stalletje konden verkrijgen al na twee dagen op waren. Nederland maakte een slechte beurt met het karige aanbod. Met een optreden van het Koninklijk Concertgebouworkest in het Tsjaikovski-conservatorium werd het vriendschapsjaar officieel afgesloten. Minister van Buitenlandse Zaken Frans Timmermans heeft er alle vertrouwen in dat het goed komt tussen beide landen. Kort voor Kerstmis komt Poetin met een groot gebaar. Dissidenten, waaronder Ruslands belangrijkste politieke gevangene de voormalige olietycoon Michail Chodorkovski, krijgen gratie. De Republiek keek over de grenzen in de zeventiende eeuw. De belangstelling voor de buitenwereld was groot. In mei 2013 was het vierhonderd jaar geleden dat Thomas Erpenius (1584-1624) bij de Leidse universiteit zijn oratie uitsprak, "Over de Voortreffelijkheid en Waardigheid van het Arabisch". De arabistiek in Leiden geniet wereldwijde faam. Er zijn naast Erpenius grote namen aan verbonden: Scaliger, Golius, De Goeje en Snouck Hurgronje. De Leidse leerstoel Arabische Taal en Cultuur vaart er wel bij. De tentoonstelling in het Rijksmuseum voor Oudheden schetst de geschiedenis aan de hand van portretten van hoogleraren Arabisch. Uit hun maatschappelijke nalatenschap zien we boeken, prenten en handschriften. De expositie is nog te bezoeken tot en met 2 maart 2014. Lees ook de publicatie "Voortreffelijk en Waardig. 400 jaar Arabische studies in Nederland" van Arnoud Vrolijk en Richard van Leeuwen. 1713 - De Vrede van Utrecht. Einde Spaanse Successieoorlog De Vrede van Utrecht Muziekliefhebbers denken bij 1713 aan Georg Friedrich Händel die met zijn Te Deum voor een feestelijke kerkdienst de afgesloten Vrede van Utrecht opluisterde; ook andere Britse componisten en Franse componisten schreven speciale gelegenheidsmuziek. Arcangelo Corelli overleed in 1713. Het grafschrift in het Pantheon in Rome kent hem de hoogste lof toe die in een componist ooit mocht ontvangen. Corelli's 'concerti grossi' waren destijds openbaringen van een nieuwe schoonheid in de gewijde muziek. Frankrijk roemde in 2013 de prestaties van de drie eeuwen geleden geboren Denis Diderot. De Encyclopédie van Diderot (1713-1784) en Baptiste Le Rond d' Alembert (1717-1783) heeft veel bijgedragen aan de verbreiding van het Verlichtingsdenken in de hele westerse wereld. In de periode van 1747 tot 1772 stuurden zij als redacteuren een groep van 130 deelnemende schrijvers aan met als uiteindelijk resultaat zeventien tekstdelen met ongeveer twintig miljoen woorden. Met daarbij nog elf afzonderlijke delen met gravures van ambachtelijke werktuigen, kunstvoorwerpen en andere illustraties bij artikelen. Kennis is macht, op grote schaal verspreid. De redacteuren stuitten dan ook bij elke uitgave op tegenstand van de rooms-katholieke kerk en het koningshuis. Niettemin slaagden ze erin progressieve ideeën verdekt in vele bijdragen op te nemen. Diderot heeft voorts veel boeken op zijn naam staan. Jacques de fatalist en zijn meester (1773) is opgenomen in de lijst van belangrijke boeken uit de wereldliteratuur. Diderot behoort met Baruch de Spinoza en Pierre Bayle tot de belangrijkste filosofen uit de Radicale Verlichting. Vonk. Een noodlottige liefde Nijmegen, een dag in 1713. De Grote Markt is volgestroomd. Anna Maria Vonk, moeder van vier kinderen staat op het schavot met haar minnaar, de dichterlijke luitenant Behr. Ze zijn schuldig verklaard aan de moord op haar echtgenoot. Steffie van den Oord heeft met behulp van de processtukken een roman geschreven VONK. Een noodlottige liefde. Van 'petite histoire' in Nijmegen naar wereldgeschiedenis in Utrecht. Een korte schets. De inzet bij de Spaanse Successieoorlog (1702-1713) was de opvolging van Karel II die in 1699 was overleden. Het Europese machtsevenwicht mocht niet in gevaar komen, doordat Spanje in handen van Frankrijk of Oostenrijk zou komen. Aan het eind van de zeventiende en het begin van de achttiende eeuw staan er twee hoofdrolspelers op het Europese toneel tegenover elkaar. De protestantse Nederlands/Engelse stadhouder-koning Willem III en de katholieke Franse Zonnekoning Lodewijk XIV. De strijd speelt zich af in Spanje, Italië, Zuid-Duitsland, de Nederlanden en op de zeeën en wordt daarom ook wel de eerste wereldoorlog van de moderne tijd genoemd. In 1712 en 1713 onderhandelden de belangrijkste Europese landen over vrede in Utrecht. Op 11 april 1713 ondertekenden zij de laatste van een serie verdragen die nu gezamenlijk bekend staan als de Vrede van Utrecht. De Britten komen als sterkste partij naar voren. Bij deze vrede kregen zij onder andere de Rots van Gibraltar toegewezen, militair-strategisch van groot belang vanwege de beheersing van de toegang tot de Middellandse Zee. Frankrijk moest New Foundland, Nova Scotia en de gebieden aan de Hudsonbaai aan Engeland afstaan, maar behield Quebec en Louisiana evenals haar eilandenbezit in de Caribische Zee. Groot-Brittannië verkreeg bovendien het monopolie voor de slavenhandel met Spaans Amerika. We weten dat de koloniale rivaliteit tussen Frankrijk en Engeland hiermee niet was afgelopen. De Oostenrijkse Habsburgers ontvingen een schadeloosstelling voor het verlies van de Spaanse erfopvolging, doordat zij de vroegere Spaanse Nederlanden, het tegenwoordige België, kregen toegewezen. Het geeft nog maar eens aan hoe er gesold is met onze zuiderburen met wie we een eeuw later nog voor ongeveer vijftien jaar onder Koning Willem I zijn verenigd. De Republiek kreeg het recht in de Oostenrijkse Nederlanden garnizoenen te leggen om zich beter tegen mogelijke Franse aanvallen te kunnen verdedigen. De Fransen hadden met wat onderbrekingen sinds 1672 militair op de Republiek gebeukt en zowel zichzelf als ons land financieel uitgeput. De Republiek had er economisch ernstig onder geleden en was daardoor zwakker komen te staan tegenover haar maritieme concurrent aan de andere kant van de Noordzee. Een groot deel van het zuidelijk en oostelijk deel van de Republiek was door de Franse legers vernield in wat je de tactiek van de verbrande aarde kunt noemen. Daarover is een interessant boek te lezen van Donald Haks, Vaderland & Vrede 1672-1713. Met het in Utrecht bereikte diplomatieke succes kwam een einde aan een Europese uitputtingsslag en ontstond voor enige tijd een politiek machtsevenwicht. Het is driehonderd jaar later in Utrecht aangegrepen om het feestelijk te gedenken met een internationaal programma vol muziek, theater, festivals, conferenties, tentoonstellingen en andere evenementen. Onder de titel "The Art of Making Peace" is het uitbundig in niet alleen de stad, maar in de gehele provincie gevierd. De Vrede van Utrecht is de tweede van de vier grote Europese verdragen en regelingen uit de moderne tijd. De eerste is de Vrede van Westfalen uit 1648 die de Dertigjarige Oorlog beëindigde. Het Congres van Wenen in 1815 bepaalde de grenzen en de sociale orde van Europa na de Napoleontische tijd. Het Verdrag van Versailles deed hetzelfde na de Eerste Wereldoorlog. 1813 - De Volkerenslag bij Leipzig Leizpig 1813-2013 Medio oktober 1813 delft Napoleon het onderspit in de Volkerenslag bij Leipzig. Napoleon stond al zwak na zijn smadelijke terugtocht uit Rusland in 1812. De Pruisen, Russen, Oostenrijkers en Zweden slaagden er een jaar later bij Leipzig in de door Napoleon bij elkaar gesprokkelde nieuwe legereenheden te verslaan. Bij de strijd waren ruim 600.000 soldaten betrokken. Het was daarmee de grootste veldslag in Europa vóór de Eerste Wereldoorlog. Meer dan 100.000 soldaten kwamen om. Het was de genadeslag voor Napoleon. Kort daarop moest hij aftreden en volgde de verbanning van de eens zo machtige en bejubelde keizer naar Elba. Een eeuw later. Op 18 oktober 1913 wordt in Leipzig het enorme monument van de Volkerenslag onthuld. Met zijn 91 meter hoge uitzichtplatform is het één van de grootste gedenktekens in Europa. De aanwezigen toen konden niet voorzien wat voor oorlogsverschrikkingen kort daarop zouden volgen. In oktober 2013 vinden allerlei herdenkingen plaats. In Frankrijk is er nu veel over gepubliceerd. Twee boeken. Stéphane Calvert, Leipzig, 1813. La guerre des peuples. Bruno Colson, Leipzig. La bataille des nations 16-19 octobre 1813. La première défaite de Napoléon. Vanzelfsprekend is er ook in Duitsland veel aandacht voor Das Doppeljubiläum: 200 Jahre Völkerschlacht und 100 Jahre Völkerschlachtdenkmal. Monument Volkerenslag bij Leipzig 1813-1840 - Koning Willem I Haagse bluf 1813 Eind november/begin december 1813 vindt er een plotselinge bijzondere machtswisseling plaats in Nederland. Russische kozakken en Pruisische soldaten trekken na de Slag bij Leipzig naar het westen. Wilfried Uitterhoeve heeft de chaotische werkelijkheid in ons land van die laatste maanden van 1813 tot midden 1814 in wat hij noemt een caleidoscopisch boek gedetailleerd beschreven. Titel: 1813-Haagse bluf. De korte chaos van de vrijwording. Hij bespreekt de gebeurtenissen in 24 plaatsen. Uitterhoeve: "Begin november 1813 trokken de Fransen geleidelijk weg uit ons land. Tijdens het machtsvacuüm van enkele weken dat volgde, waren de twijfel en onzekerheid groot. Oude regenten en nieuwe bestuurders; kooplieden en fabrikanten; stadsvolk en boeren; gereformeerden en doopsgezinden, katholieken en joden; Friezen, Brabanders en Hollanders - ze hadden allemaal hun eigen angsten, belangen en verwachtingen. Zou het land terugkeren naar de gewestelijk oligarchische verhoudingen van voor de Bataafs-Franse tijd? Zou de gereformeerde godsdienst weer de heersende worden, Holland weer het dominante gewest? En wat te doen met Oranje?" De uitkomst is bekend. Van een departement van het Franse keizerrijk werden we ineens een koninkrijk onder de Oranjes. Als één van de weinigen uit de bestuurlijke elite was de aristocraat Gijsbert Karel van Hogendorp de Oranjes in al die jaren trouw gebleven, noodgedwongen op de achtergrond, maar met voldoende tijd om een conceptgrondwet te schrijven. Tweehonderd jaar later blikken we terug op de vestiging van het Koninkrijk der Nederlanden. Wat is symboliek? Nog niet zo lang geleden speelde Huub Stapel voor Napoleon tijdens zijn laatste dagen. Op zaterdag 30 november 2013 stapte de acteur (die liet weten een republikein te zijn) in Scheveningen van de vissersboot als prins Willem Frederik. Het koningspaar keek glimlachend toe. De koning zal ongetwijfeld aan zijn verre voorvader hebben gedacht aan wie hij zijn positie als staatshoofd heeft te danken. Een paar dagen na Willem Frederiks landing in Scheveningen op 30 november 1813 ging een droom voor de 41-jarige prins in vervulling. In januari 1795 was de hele familie Oranje-Nassau (waaronder Willem Frederik met zijn echtgenote en tweejarig zoontje) naar Engeland gevlucht, bang voor de Franse revolutionaire legers en de patriotten die zegevierend terugkeerden na acht jaar als ballingen in Frankrijk te hebben geleefd. Wilhelmina van Pruisen, de moeder van de prins, had in 1787 de roep om democratisering van de patriotten gesmoord met behulp van een leger van 20.000 soldaten van haar broer Frederik de Grote, koning van Pruisen. Duizenden vooraanstaande burgers werden gedwongen in allerijl huis en haard te verlaten en uit te wijken uit naar het buitenland, met name Frankrijk. De Nederlanders die zich in dat land vestigden, zouden er de Franse revolutie meemaken, soms zelf aan deelnemen en enkele talentvolle figuren bereikten zelfs hoge posities voorafgaand aan en ten tijde van Napoleon. Joost Rosendaal heeft een fascinerend proefschrift geschreven over deze mensen Bataven! Nederlandse vluchtelingen in Frankrijk 1787-1795 (Nijmegen, Uitgever Vantilt, 2003. 735 pagina's. Willem V was in 1806 overleden. Maar zijn zoon prins Willem VI stond daar dan toch maar na negentien jaar en veel omzwervingen weer op Nederlandse bodem. Even vergetend dat hijzelf geheuld had met Napoleon en zijn vader zijn rechten op zowel Nederland als diens koloniën had weggegeven. Het volk werd overdonderd door alle plotselinge initiatieven om deze Willem in het zadel te heffen. Al op 2 december 1813 werd de prins op het stadhuis van Amsterdam uitgeroepen tot soeverein vorst onder toezegging van een grondwettig bestuur. Tussen 1813 en 1815 is het fundament gelegd voor het Koninkrijk der Nederlanden. Toch is er bij alle herdenkingen in 1863, 1913, 1963 en 2013 meesmuilend gedaan over de betekenis van 1813. Was die wel zo groot, was er wel een nieuw begin in 1813? De eenheidsstaat was niet nieuw meer, de mensen hadden koning Lodewijk Napoleon al vier jaar meegemaakt en waren vertrouwd geraakt met de ingevoerde wetgeving, bestuursinrichting en politieke cultuur. Tijdgenoten en volgende generaties historici zagen de mislukkingen en betreurden de afscheiding van België in 1830, de kostbare Tiendaagse Veldtocht, de erop volgende negen jaar durende oorlog en de lege schatkist bij het vertrek van Koning Willem I in 1840. In andere landen bestond ontzetting over de wreedheid van de Nederlanders tegenover de slaven in Suriname en op de Antillen, de harde oorlog in Java van 1825 tot 1830 die 250.000 mensen het leven kostte en het daarna ingevoerde Cultuurstelsel dat de inlanders uitbuitte. Een recente publicatie Een nieuwe staat - Het begin van het Koninkrijk der Nederlanden (redactie Ido de Haan, Paul den Hoed, Henk te Velde) beschouwt het koningschap van Willem I als het verdonkeremanen van eerdere vernieuwingspogingen. Koning Willem I (1772-1843) We keren even terug naar het zoveel belovende begin van koning Willem I. Op 30 maart 1814 was hij in de Nieuwe Kerk in Amsterdam ingehuldigd als koning van Nederland. De nieuwe vorst maakte meteen een enorme blunder door opgewonden het huwelijk van zijn oudste zoon met Charlotte, de dochter van de Engelse koning, aan te kondigen. Willem I droomde waarschijnlijk al van een toekomst voor zijn zoon vergelijkbaar met die van de machtige Oranje stadhouder-koning Willem III (1689-1702). De aankondiging was wel erg voorbarig, want Charlotte maakte het enkele maanden later uit met Willem II. Het leverde een grote reputatieschade op voor de Oranjes. De ironie van de geschiedenis wil dat Charlotte enige tijd later huwde met Leopold von Saxen-Coburg, de Duitse prins naar wie de Belgen zestien jaar later zouden hengelen voor hun koningschap. Op 16 maart 1815 riep Willem I zichzelf uit tot koning der Verenigde Nederlanden en hertog van Luxemburg. Op 21 september 1815 werd hij in Brussel ingehuldigd. De hertogen van Brabant trakteerden het volk bij hun intocht vroeger altijd op zilveren of gouden munten, Willem strooide slechts wat goedkope koperen munten rond. Het maakte zo'n zielige indruk dat de Belgen hem sindsdien "den koperen koninck" noemen. In het noordelijk deel van het land had Willem I in anderhalf jaar het aureool gekregen van de Verlosser die een nieuwe natie had gecreëerd, het uit de puinhopen van de Franse periode zou optillen en opstuwen in de vaart der volkeren. Na zijn dood kreeg Willem I het predicaat "koopman-koning". De koopman was het archetype van de beroemde Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Het was een knappe vondst om een absolutistisch ingestelde autoritaire vorst met dit dynamische burgerberoep te verbinden. Willem I heeft als koopman financieel natuurlijk in de eerste plaats aan zichzelf gedacht. Hij is met de door hem opgerichte Nederlandsche Handel-Maatschappij schatrijk geworden. Als koning was zijn belangrijkste doel: het veilig stellen van de materiële en dynastieke belangen van het Huis van Oranje-Nassau; als de natie daarop kon meeliften was het meegenomen. Na de mislukte liaison met Charlotte uit Engeland slaagde de koning erin zijn zoon Willem te koppelen aan Anna Paulowna, de dochter van de Russische tsaar. Het moet gezegd worden dat hij het Huis van Oranje-Nassau met de verbinding aan de machtige Romanovs stevig op de hoogadellijke kaart zette van Europa. Als koopman-koning krijgt de eerste Oranjevorst een hoger aanzien. In ondernemend Nederland doet zo'n aanduiding het goed. De Koning Willem I Stichting kent sinds 1958 elke twee jaar de naar de koning genoemde nationale ondernemingsprijs toe. Hieraan is nog toegevoegd de Koning Willem I Plaquette voor Duurzaam Ondernemerschap. Tegenwoordig vergezellen leden van het koningshuis en ondernemers elkaar op staatsbezoek naar het buitenland, dat vooral exportbevordering tot doel heeft. In de negentiende eeuw is er gebouwd aan het geschiedbeeld van de onverbrekelijke band tussen Oranje en de natie. Het is een mythe die goed heeft gewerkt bij de identiteitsvorming van de Nederlandse natie. Waarbij we overigens de indruk krijgen dat de drie Oranjekoningen uit de negentiende eeuw door hun gedrag juist afbreuk deden aan die mythe. De fabel is doorgedrongen tot in alle poriën van de Nederlandse samenleving en zo werkelijkheid geworden. Er zijn in Nederland meer straten en scholen genoemd naar elk lid van het Koninklijk Huis dan in Noord-Korea naar Kim Jong-un. Terwijl de burger het krankzinnig zou vinden, indien de burgemeester van zijn woonplaats zou worden opgevolgd door zijn of haar zoon of dochter, hebben veel Nederlanders daar op nationaal niveau kennelijk geen moeite mee. Opvattingen over democratie en gelijke kansen voor iedereen worden opzij geschoven voor de erfelijk bepaalde troonsopvolging. Alle mensen zijn gelijk, maar sommige mensen wat meer gelijk. Oranje boven! 1813 - Beroemde figuren De boeken van de Britse Jane Austen (1775-1817) behoren tot de westerse canon. In 1813 publiceerde ze haar beroemdste roman Pride and Prejudice (Nederlands: Trots en Vooroordeel of Waan en Eigenwaan). Pride and Prejudice stond vanaf 2002 in de lijst van belangrijke boeken uit de westerse literatuur. Het handelt over vijf ongetrouwde zussen Bennett uit een Engels middenklasse-gezin met Elizabeth als hoofdpersoon. Net als in Austens andere romans gaat het over verwikkelingen, waaruit blijkt dat vrouwen voor hun sociale status en financiële zekerheid afhankelijk zijn van het huwelijk met een welgestelde man. Pride and Prejudice is nog steeds een veel verkochte en gelezen roman, verfilmd en tot televisieserie gemaakt. Het jaar 1813 is aanleiding voor de viering van de geboorte van beroemde personen. Samuel Sarphati is geboren in Amsterdam op 31 januari 1813 en daar overleden op 23 juni 1866. Hij is van eenvoudige Joods-Portugese afkomst. Na zijn studie medicijnen in Leiden vestigde Sarphati zich als huisarts in de hoofdstad. Met tal van activiteiten heeft hij de levenskwaliteit van de bewoners en het aanzien van de stad verhoogd. Sarphati richtte bijvoorbeeld een broodfabriek op met als doel zo goedkoop mogelijk brood voor de armen te bakken en speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van het onderwijs, de volksgezondheid, de stedenbouw en de nijverheid van de stad. In 1877 begon de aanleg van het park dat in 1888 zijn naam kreeg. David Livingstone kennen we als Schots zendeling en één van de bekendste ontdekkingsreizigers van zuidelijk Afrika. Hij is geboren in Blantyne bij Glasgow op 19 maart 1813 en ging al op tienjarige leeftijd aan de slag in een katoenfabriek. Met werkdagen van veertien uur. Een ongelooflijk doorzettingsvermogen en studiezin brachten hem op 23 jarige leeftijd op de universiteit. In 1840 belandde Livingstone in Afrika. Veel avontuurlijke reizen. Op 17 november 1855 bereikte Livingstone een reusachtige waterval die hij de Victoria watervallen noemde. In 1862 overleed zijn vrouw Mary Moffat aan de rand van de Zambezi aan malaria. Op zoek naar de bronnen van de Nijl raakte hij uit zicht voor de achterblijvers in Groot-Brittannië. Henry Stanley die naar de zendeling op zoek ging, trad hem op 10 november 1871 aan de Ujiji aan het Tanganyiakameer tegemoet met de legendarische woorden "Dr. Livingstone, I presume?". David Livingstone overleed in Chitambo aan het Bangweulumeer op 1 mei 1873. Hij is later begraven in de Westminster Abbey in Londen. De Deense theoloog en filosoof Soren Aabye Kierkegaard is geboren op 5 mei 1813 in Kopenhagen en in diezelfde plaats overleden op 11 november 1855. Hij wordt door velen gezien als de eerste existentialistische filosoof. Het ging hem erom naar eigen verantwoordelijkheid te kiezen en te handelen. Kierkegaard verzette zich tegen de speculatieve filosofen uit Denemarken en de objectieve, rationalistische gedachten van figuren als de Duitse filosoof Hegel. Kierkegaard baseerde zijn filosofie op de dichotomie tussen geloof en kennis en tussen idee en realiteit. In zijn latere werk ontmaskerde hij haarscherp de burgerlijkheid van de samenleving en keerde zich tegen de theologie en praktijken van de gevestigde kerk. Kierkegaard behandelde het lijden als een basiselement in de relatie tussen God en de mens. Bekende publicaties: Vrees en beven, Stadia op de levensweg, Filosofische kruimels en Afsluitend onwetenschappelijk naschrift. Hij kwam met levenslessen in boeken als Daden van naastenliefde, Oefening in christendom en Ziekte tot de dood. Richard Wagner (1813-1883) We noemen twee grote componisten: de Duitser Richard Wagner (22 mei 1813 - 13 februari 1883) en de Italiaan Giuseppe Verdi (10 oktober 1813 - 27 januari 1901). Wagner is geboren in Leipzig en een belangrijke vernieuwer van de muziek van zijn tijd. Enkele grote composities van zijn hand: Der fliegende Holländer, Lohengrin, Tristan und Isolde, Der Ring des Nibelungen, Meer. Het antisemitisme van Wagner en zijn echtgenote is later door de nazi's verder misbruikt. Wagner stierf in Venetië aan een hartinfarct. Een ruzie met zijn vrouw werd hem fataal. Giuseppe Verdi kwam ter wereld in Le Roncole en ontwikkelde zich tot één van de grootste componisten van Italiaanse opera's. Hij schreef er totaal 26. Het theater dreef hem tot op hoge leeftijd. Fallstaf ging in première toen Verdi tachtig was. Dat liefde sterker is dan vijandschap toont Verdi aan in zijn exotische opera Aïda. Beroemd zijn ook: Nabucco, La traviata, Rigoletto, Iltrovatore. Verdi overleed in Milaan. Giuseppe Verdi (1813-1901) De Mexicaanse Onafhankelijkheidsverklaring dateert van 6 november 1813. Gestimuleerd door de Noord-Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd tegen de Engelsen en de Franse revolutie vochten de Mexicanen voor onafhankelijkheid tegen de Spaanse overheersers. Deze begon op 16 september 1810 met een oproep van Miguel Hidalgo, priester in het stadje Dolores. Een jaar daarna namen Spaanse soldaten Hidalgo gevangen en doodden hem. Vervolgens nam José Maria Morelos, eveneens een priester, het leiderschap van de opstand over. Ook hij werd door de Spanjaarden gevangen genomen en gefusilleerd (in 1815). In 1821 zegevierden de opstandelingen. Na Spaanse heroveringspogingen in 1821-1829 werd Mexico tenslotte op 28 december 1836 erkend. De strijd van de Mexicanen past in het grotere onafhankelijkheidsstreven in Midden- en Zuid-Amerika in die tijd. In 1813 leidde Simon Bolivar (1783-1830) een invasie in Venezuela. Op 6 augustus veroverde hij Caracas en werd de republiek Venezuela uitgeroepen. Aansluitend trok Bolivar naar Colombia, waar hij de nationalisten aanvoerde en in 1814 Bogota innam. In de jaren twintig van de negentiende eeuw verlegde Bolivar zijn activiteiten naar Peru en Bolivia. El Libertador, De Bevrijder, werd in 1823 president van Peru. Sinds 1825 draagt de Republiek Bolivia zijn naam. 1913 - Het laatste gloriejaar van Europa Op 15 januari 2013 was het honderd jaar geleden dat de Volksuniversiteit Amsterdam werd opgericht. Het doel in 1913 was alle Amsterdammers gelegenheid te bieden tot meer algemene ontwikkeling door cursussen op allerlei gebieden te organiseren, "zonder dwang en schoolsheid". In de jaren na Amsterdam volgden Groningen, Rotterdam, Den Haag en Utrecht. In 2013 zijn er 87 volksuniversiteiten verspreid over heel Nederland. Op dinsdag 15 januari was er dus een feestje in de Rapenburgerstraat 73, op zaterdag 31 augustus een druk bezochte en vrolijke open dag en op de meest regenachtige dag van het jaar, zondag 13 oktober 2013,vele uren vol lezingen, workshops en rondleidingen. Op 13 oktober was het namelijk precies honderd jaar geleden dat de eerste lezing werd gegeven in de Oudemanhuispoort. We discussiëren in 2013 over de waarde van de (parlementaire) democratie en de pensioenen. Een eeuw geleden, eind maart 1913, stelde het Paascongres van de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP) in Utrecht twee hoofdeisen: algemeen kiesrecht en staatspensioen. Eind juni kwam er een bescheiden pensioenregeling voor alle gemeenteambtenaren en voor hun weduwen en wezen. Bij de tweede ronde van de Tweede Kamerverkiezingen op 24 juni 1913 behaalde de SDAP achttien van de honderd zetels. Met elf zetels winst was de SDAP na de RK Staatspartij (25) en de Liberale Unie (19) de derde partij van ons land was geworden. Daardoor deed zich de mogelijkheid voor van een parlementair kabinet steunend op de liberalen die samen 37 zetels hadden (vrije liberalen, Liberale Unie en vrijzinnig democraten) en de sociaaldemocraten. Zo'n kabinet zou de arbeidersbeweging kunnen dienen. De SDAP kreeg drie ministerportefeuilles aangeboden. De pragmatische Willem Vliegen was de grootste voorstander van regeringsdeelname, maar de angst bij anderen, waaronder Pieter Jelles Troelstra, dat ze zouden worden 'ingepakt' door de liberalen was groter. Is er wat nieuws onder de zon? Bij het laatste debat in de leiding van de partij waren er twaalf van de twintig leden van de Tweede Kamer en het partijbestuur voorstander van regeringsdeelname (óók Troelstra). Partijcongressen hadden toen nog wat te vertellen, want op 9 en 10 augustus wees het congres in Zwolle een kabinet samen met de liberalen af. Er volgde een heftige (kabinets)crisis. Ten slotte vormde Pieter Cort van der Linden een extraparlementair kabinet. Vanaf dat moment wordt er binnen en buiten de sociaaldemocratische beweging gediscussieerd over de vraag of de SDAP een historische kans op zinvolle regeringsdeelname heeft laten lopen. Het kabinet van Cort van der Linden loodste Nederland neutraal en veilig door de Grote Oorlog. Het algemeen kiesrecht kwam er voor mannen in 1917 en voor vrouwen een paar jaar later. De achturige werkdag waarvoor de arbeidersbeweging decennia had gedemonstreerd in 1919. Het staatspensioen in de vorm van de AOW liet op zich wachten tot 1957. Er is nog meer over 1913 wat in 2013 werd gevierd, herdacht of bij stilgestaan: Honderd jaar Frans Hals Museum in Haarlem en Museum Deventer. Honderd jaar jaar Instituut Schoevers, PSV, militaire luchtvaart, Nederlandsche Handelshogeschool (nu Erasmus Universiteit) en Burgers Zoo. Honderd jaar jaar Beursplein 5 in Amsterdam, "een plein met een kerk van het kapitalisme". Honderd jaar Federal Reserve System (Fed). De persoon die hiervan de voorzitter is, heeft het lot van de financiële wereld in handen. De Fed heeft voor het grote publiek een gezicht gekregen door Alan Greenspan (1990-2006), gevormd door marktfundamentalist Milton Friedman. Bij elke groeivertraging of korte recessie verlaagde Greenspan de rente waardoor er een huizenzeepbel ontstond. Ben Barneke (2006-2014) is nu de voorzitter. Het is een pijnlijke constatering dat de Fed de ondergang van Lehman Brothers op 15 september 2008 niet heeft weten te voorkomen. Deze Amerikaanse centrale bank is door president Wilson ingesteld op 23 december 1913. De aanleiding tot de oprichting was een financiële crisis in 1907 die tot een bankrun leidde. Aangezien er geen centrale bank was, moest een grote particuliere bank John Pierpont Morgan andere banken met liquiditeiten bijstaan om een ineenstorting van het financiële systeem te voorkomen. De centrale bank is geen eigendom van de staat. De aandelen worden verplicht geleverd door alle deelnemende banken. De Fed houdt zich bezig met monetair beleid en toezicht op het binnenlandse betalingsverkeer en zetelt vlak bij het Witte Huis op Constitution Avenue in Washington, D.C. De Tweede Balkanoorlog. Deze vormde naast andere factoren de opmaat tot de Eerste Wereldoorlog. Een massale tiendaagse staking in België georganiseerd door de Belgische Werkliedenpartij (opgericht in 1885) voor het algemeen kiesrecht. Naar schatting 370.000 arbeiders legden van 14 tot 24 april 1913 het werk neer. Na overleg met en enkele tegemoetkomingen door de regering hervatten de arbeiders het werk. Het zou nog tot 1919 duren alvorens het algemeen kiesrecht werd ingevoerd. Ook buiten België trok dit massale protest veel aandacht. Lenin schreef er in de Pravda (onder het pseudoniem K.O.) een artikel over. De dood van de "arbeiderskanselier" August Bebel; Friedrich Ebert volgt hem op als voorzitter van de SPD, de grootste politieke partij van Duitsland. Ebert wordt in 1919 de eerste democratisch gekozen toppoliticus, hij is rijkspresident van de Weimar Republik tot zijn overlijden in 1925. Ebert is begraven in zijn geboortestad Heidelberg. De dood van Harriet Tubman, als slavin geboren in 1823 en overleden op 10 maart 1913. Zij staat in de eregalerij van Amerikaanse helden uit de negentiende eeuw. Ze was de bekendste medewerkster van de Underground Railway en zette zich in voor het over de grens naar Canada smokkelen van ontvluchte slaven. Een indrukwekkende vrouw over wie vrij recent twee goede biografieën zijn gepubliceerd: J. Humen (2003), Harriet Tubman: The Life and Life Stories en K.C. Larson (2004), Bound For the Promised Land: Harriet Tubman Portrait of an American Hero. Harriet Tubman (1820-1913), abolitioniste, geboren als slavin, bevrijdde meer dan 300 slaven. De Democraat Woodrow Wilson begint aan zijn eerste termijn als president van de Verenigde Staten; Wilson is vanuit onze invalshoek gezien ingeklemd tussen James Madison en Barack Obama die respectievelijk in 1813 en 2013 aan hun tweede termijn begonnen. Wilson, oprichter van de Volkenbond kreeg in 1919 de Nobelprijs voor de Vrede. Obama kort na zijn aantreden in 2009. Op 25 mei 1913 was de eerste opvoering van Le Sacre du Printemps van Stravinsky in het Parijse Theâtre des Champs-Elysées. Het Parijse publiek ontving het meest vernieuwende muziekstuk van de twintigste eeuw vernietigend. In 1913 ontving Rabindranath Tagore de Nobelprijs voor de Literatuur "vanwege zijn diepgevoelige, frisse en mooie vers, met welke hij zijn poëtische gedichten, uitgedrukt in zijn Engelse woorden, een onderdeel van de Westerse literatuur heeft gemaakt". Tagore (1861-1941), de eerste Indiase winnaar van een Nobelprijs, was een wijsgeer, een mysticus, een beroemd dichter, roman- en toneelschrijver. Een citaat van hem: "Mijn laatste groet is voor hen, die mij in mijn onvolmaaktheid kenden en mij liefhadden." Ook in 1913 schreef D.H. Lawrence (1885-1930) zijn beroemdste roman, Sons and Lovers (Zonen en minnaars). Deze roman is grotendeels gebaseerd op de tegenstelling tussen zijn vader (mijnwerker) en moeder (onderwijzeres). Dit boek is opgenomen in de lijst van belangrijke boeken uit de wereldliteratuur. 1913 – Het geboortejaar van Willy van der Steen (1913-1990), de tekenaar van Suske en Wiske De Duitse politicus en Nobelprijswinnaar voor de Vrede (in 1971) Willy Brandt, overigens geboren als Herbert Frahm († 1992). Lees de autobiografie Herinneringen en de prachtige biografie van Peter Merseburger Willy Brandt 1913-1992 Visionär und Realist. Willy Vandersteen († 1990), de tekenaar van Suske en Wiske. Met natuurlijk de metgezellen van het onafscheidelijke tweetal, Lambiek, tante Sidonia en Jerommeke. Lees: Jan Francken 100 jaar Willy Vandersteen & Striproute 2013. Majoor Bosshardt († 2007), soldaat/officier van het Leger des Heils. Voornamen Alida Margaretha. Na haar dood zijn er een beeld en een standbeeld van haar in Amsterdam onthuld en tevens zijn er een brug en een woonvoorziening voor hulpbehoevende dak- en thuislozen in de hoofdstad naar haar genoemd. Een rijk leven! van Ine Voorham biedt een terugblik op de Majoor. Conny Stuart († 2010)/ pseudoniem van Cornelia van Meijgaard, zangeres, actrice, cabaretière en musicalster. Nieuwsgierig geworden? Lees: Paul Blom, Uitverkoren. De carrière van Conny Stuart. Simon Carmiggelt († 1987), schrijver, vooral bekend om zijn krantencolumns (Kronkels) in Het Parool en door zijn televisieoptredens. In 1961 ontving hij de Constantijn Huygensprijs en in 1974 de P.C. Hooftprijs. Henk van Gelder schreef: Carmiggelt. Het levensverhaal. Godfried Jan Arnoldus Bomans († 1971)is geboren op 2 maart 1913 in Den Haag. Na een half jaar verhuisde het gezin Bomans naar Haarlem. Godfried Bomans is jarenlang één van de meest gelezen schrijvers geweest in ons land. We kennen van zijn hand ruim zestig boeken en verder toneelstukken, dagboeken en essays. Bomans is een groot stilist; zijn ironie in woord en geschrift en humoristisch aandoende archaïsmen konden veel mensen bekoren. Enkele boeken: Pieter Bas, Memoires of Gedenkschriften van Mr. P. Bas (1936), Erik of het klein insectenboek (1941, dit boek stond in november 2013 centraal in de campagne "Nederland leest", er zijn bijna een miljoen exemplaren uitgedeeld) en De avonturen van Pa Pinkelman (1946). Bomans studeerde rechten aan de Universiteit van Amsterdam van 1933 tot 1939 (kandidaats in 1936), de laatste twee jaar was hij daar bovendien als redacteur verbonden aan Propria Cures. Bomans rondde de rechtenstudie niet af en vertrok plotseling naar Nijmegen waar hij psychologie en wijsbegeerte studeerde tot 1943. Daarna keerde hij terug naar Haarlem. Na de Tweede Wereldoorlog raakte Bomans bekend bij het grote publiek door zijn strip Pa Pinkelman en Tante Pollewop (met tekeningen van Carol Voges) en een vaste column in de Volkskrant, zijn stukken in Elsevier en zijn radio- en tv-optredens. Veel luisteraars en kijkers liepen weg met de lolbroek Bomans, anderen ergerden zich aan hem. Het stond de waardering voor zijn boeken in de weg. Bomans is geroemd als vertaler en kenner van het werk van Charles Dickens. Hij heeft zijn katholicisme op vele manieren verwerkt, bijvoorbeeld in de gebundelde opgenomen gesprekken met Michel van der Plas In de kou. Over hun roomse jeugd en hoe het hun verder ging. Bomans: "Ik zelf heb als jongen bij vlagen wel aan het priesterschap gedacht, maar het werd direct weer windstil als ik bedacht dat daarmee de vrouw van tafel werd geveegd, want daar keek ik altijd naar uit. Ik begreep: dat wordt tobben geblazen, mij niet gezien." Voor een radioprogramma van de VARA en de AVRO bivakkeerde Bomans in juli 1971 een week op Rottum om verslag te doen van de eenzaamheid. Godfried Bomans overleed aan een hartaanval op 22 december 1971 in Bloemendaal. Er zijn tientallen biografische schetsen en herinneringen over hem gepubliceerd. Op 2 maart 2013 werd op de locatie van Bomans' geboortehuis, Bierkade 2a in Den Haag, een bescheiden plaquette onthuld door burgemeester Jozias van Aartsen. Het Godfried Bomans Genootschap bestudeert de werken van de auteur en houdt zijn nagedachtenis levend. Albert Camus († 1960), geboren in Algerije, Frans absurdistisch filosoof en schrijver van romans, essays en toneelstukken. Kwam om het leven door een auto-ongeluk. Bekende boeken: De pest, De vreemdeling, De val, De eerste man, Gelukkige dood, De mens in opstand. Camus ontving in 1957 de Nobelprijs voor de Literatuur. Zijn dochter Catherine Camus kende hem goed: Albert Camus, solitaire et solidaire. Voorts onder redactie van Jeanyves Guérin, Dictionaire Albert Camus. Citaten van Camus: "Als de mens er niet in slaagt gerechtigheid en vrijheid te verzoenen, dan slaagt hij nergens in" - "De toekomstige geschiedschrijvers hebben om de moderne mens te beschrijven aan één zin genoeg: hij bedreef ontucht en las kranten." Benjamin Britten († 1976), Engels componist, pianist en dirigent. Britten was een overtuigd pacifist. Hij weigerde tijdens de Tweede Wereldoorlog dienst op grond van gewetensbezwaren. Britten wordt als de belangrijkste Britse componist beschouwd sinds Purcell. Zie: Humphrey Carpenter, Benjamin Britten. A Biography. James Cleveland (Jesse) Owens († 1980), legendarische zwarte Amerikaans atleet die in het bijzijn van Adolf Hitler vier gouden medailles won op de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn; drie voor hardlopen, de 100, 200 en 4 x 100 meter en één voor het verspringen. Eén van deze medailles leverde onlangs bij een veiling 1.466.574 dollar op. Het is de hoogste prijs die ooit is betaald voor een deel van de olympische memorabilia. Een uitgebreide kennismaking met deze sportheld is te lezen in: William J. Baker, Jesse Owens. An American life en Jacqueline Edmondson, Jesse Owens. A Biography. 2013 - Nelson Mandela Op 5 december 2013 overleed Nelson Mandela op 95-jarige leeftijd, de indrukwekkendste, meest geliefde en bewonderde man op aarde. De rechter veroordeelde Mandela en een aantal van zijn kameraden van het African National Congress (ANC) in het beruchte Rivonia-proces in 1963/1964 tot een levenslange gevangenisstraf: "vanwege samenzwering tegen de staat met mogelijk geweld en hulp van buitenaf." Mandela schreef er over in zijn autobiografie Long Walk to Freedom. Coen Stork, medewerker van de Nederlandse ambassade, was getuige van het proces en legde vast dat Mandela volkomen beheerst drieënhalf uur ononderbroken door de rechter of wie dan ook sprak. Mandela's beroemde slotwoorden: "Mijn leven lang heb ik mij gewijd aan de strijd van het Afrikaanse volk. Ik heb gevochten tegen overheersing door blank en tegen overheersing door zwart. Ik heb het ideaal gekoesterd van een democratische en vrije maatschappij waar alle mensen tezamen kunnen leven in harmonie en met gelijke kansen. Dat is een ideaal waarvoor ik hoop te mogen leven om het tot werkelijkheid te zien worden, maar als het niet anders kan, ben ik bereid voor dit ideaal te sterven." Nelson Mandela (1918-2013) De strijd tegen de apartheid en het apartheidsregiem bracht hem voor een periode van 27 jaar in de gevangenis. Zeventien jaar lang bracht Mandela door op Robbeneiland, gelegen voor de kust van Kaapstad. Daarna nog tien jaar elders in een gevangenis. Het tientallen jaren lange verzet vanuit binnen en buiten Zuid-Afrika tegen het wrede apartheidsregiem dwong president Frederik Willem de Klerk om Mandela uiteindelijk vrij te laten op zondag 11 februari 1990. De hele wereld keek bewogen toe hoe Mandela met Winnie aan zijn zijde op die dag uit de Victor Verster gevangenis wandelde. En daarna in het voetbalstadion in Soweto een dolenthousiaste menigte toesprak. Vier jaar later koos een overweldigende meerderheid Nelson Mandela tot de eerste president van een vrij en democratisch Zuid-Afrika. Mandela's rol als verzoener heeft Zuid-Afrika gered van een burgeroorlog. Op 10 december 2013 werd in aanwezigheid van een groot aantal wereldleiders in het stadion in Soweto een herdenkingsbijeenkomst gehouden. Veel personen voerden op die dag, evenals op zijn uitvaart in Qunu op zondag 15 december, het woord. Uit de toespraken herinner ik me: Mandela had een vriendelijke en bemoedigende uitstraling - Mandela's lange weg naar de vrijheid is voorbij - Mandela vertegenwoordigde het beste in de mens - hij was een voorbeeld van zelfopoffering en een bron van inspiratie - de hemelpoort staat voor Mandela open - wij zijn hem dankbaar. Slot In 1913 namen 38 Belgen deel aan de Tour de France. Vijf van hen eindigden bij de eerste tien, waaronder de winnaar Philippe Thys. Er deden geen Nederlanders mee. In 1913 valt de eer van de Nobelprijs voor de Vrede toe aan Henri La Fontaine, lid van het Belgische Parlement (senator), president, voorzitter Internationaal Bureau voor de Vrede. Ook Nederland laat van zich horen. Heike Kamerlingh Onnes, hoogleraar in Leiden, krijgt in 1913 de Nobelprijs voor natuurkunde uitgereikt voor zijn onderzoek naar "de eigenschappen van materie bij hoge temperaturen, dat onder andere tot productie van vloeibaar helium heeft geleid". Voorts wordt in 1913 in Den Haag het Vredespaleis geopend. In 2013 komen we nog steeds op voor de vrede. Het kabinet-Rutte bestelt de omstreden JSF-straaljagers en het halve kabinet zit er tijdens een persconferentie bij wanneer de minister van Defensie glunderend een militaire missie naar Mali aankondigt. De meeste burgers zijn bang dat het weggegooid geld is. Maar voor de regering telt dat de Nederlandse natie er weer toe doet in de wereld. Het kabinet-Rutte laat koning Willem-Alexander in de Troonrede verkondigen dat we de participatiesamenleving binnentreden. We kregen al eens eerder te horen dat we zelfredzame burgers moesten worden. Het zijn termen die de gevolgen van de bezuinigingen en de toenemende sociale ongelijkheid moeten verhullen. De regering rijgt de maatschappij aaneen met allerlei akkoorden, Sociaal akkoord, Pensioenakkoord, Woonakkoord. Het is zinvol dat het maatschappelijk middenveld betrokken wordt bij de inrichting van de samenleving, maar het overleg stond zo onder druk dat de resultaten eerder dictaten kunnen worden genoemd. Bij het Woonakkoord moeten de corporaties 1,7 miljard aan verhuurdersheffing ophoesten. Het leidde onmiddellijk tot een bouwstop en zal veel huurders met huurverhogingen van 4 tot 6,5 procent verarmen. Aan honderd jaar sociale huisvesting is een eind gekomen. FNV demonstratie in Utrecht op 30 november 2013 Zaterdag 30 november 2013 was een bijzondere dag. Met de keuze voor thuis voor de buis hangen en naar de nagespeelde aankomst van prins Willem Frederik van Oranje in Scheveningen in 1813 kijken of de FNV manifestatie in Utrecht bezoeken. Een historicus grapte over het Oranjeschouwspel in Scheveningen dat het wel wat weg had van een traditionele Sinterklaasintocht met een Nieuwjaarsduik. Hoe anders was het beeld in de Jaarbeurshallen bij de FNV in Utrecht. Duizenden zichtbaar hardwerkende mannen en vrouwen uit de zorg, allerlei overheidssectoren, het onderwijs, de schoonmaakbranche, de sociale werkvoorziening, het transport, de metaal, de bouw. Dat was een hartverwarmende en strijdbare bijeenkomst. De vakbondsleden daar demonstreerden tegen de bezuinigingen, voor meer koopkracht en voor betere banen. De verbindende schakel tussen al deze mensen is solidariteit. De strijdkreten op 30 november in Utrecht zijn helder. De bezuinigingen verschralen Nederland en maken veel slachtoffers. Investeringen en een solidaire politiek bieden perspectief voor de burgers in ons land. De geschiedenis leert dat tevreden mensen de wereld nemen zoals die is en dat de vooruitgang komt van hen die protesteren, voor rechtvaardigheid opkomen en naar vernieuwing en verbetering zoeken.