De zegen van Paus Franciscus I Veel besproken Opperherders Harry Peer Er is veel gebeurd in 2013. Wat vrijpostig mogen we 2013 toch wel het Jaar van de Paus noemen. Met de zegen van paus Franciscus I kunnen we weer welgemoed verder. De rooms-katholieke kerk is een wereldkerk met een tweeduizend jaar lange, opwindende geschiedenis. Petrus de eerste paus was een Jood, Johannes Paulus II (1978-2005) een Pool. De vorige paus was een Duitser, de huidige een Argentijn, de volgende misschien wel een Papoea. Tussenliggend zijn de bezetters van de Heilige Stoel allemaal Italianen en een Nederlander Hadrianus VI (1522-1523). De pausopvolging in 2013 was sober vergeleken met de exotische beelden rond de machtswisseling in 1513. We naderen Kerstmis en dan schijnen de mensen religieuze gevoelens te krijgen, maar in de seculiere samenleving stuwen de drie baritons ons meer omhoog dan de Heilige Drie-eenheid. Julius II Op maandag 11 februari 2013 maakte paus Benedictus XVI tot verbazing van velen zijn aftreden bekend met ingang van het eind van de maand. Het is vijfhonderd jaar na paus Julius II die op 21 februari 1513 overleed aan een koortsaanval, waarschijnlijk het gevolg van de syfilis waardoor hij al vele jaren werd geplaagd. Deze biseksuele paus geniet een kwalijke reputatie. We weten niet wat de drie dochters uit zijn tijd als kardinaal van hem vinden. Veel andere dingen zijn wel van hem bekend. Paus Julius II (1503-1513), Städel Museum, Frankfurt am Main, foto: Harry Peer, augustus 2013 Julius II volgde Alexander VI op in 1503. Deze twee Plaatsbekleders van Christus op aarde worden door de Britse historicus John Julius Norwich in De Pausen. Een geschiedenis (2011) aangeduid als "de monsters". De televisieserie over de Borgia’s met Alexander VI in de hoofdrol houdt er met alle intriges en amoureuze scènes aan het pauselijk hof de spanning goed in. Julius II was een vreeswekkende figuur die alles en iedereen manipuleerde ter verdediging en uitbreiding van de kerkelijke gebieden. Het was een periode van opeenvolgende veldslagen. Erasmus zag hoe Julius II te paard triomferend het verwoeste Bologna binnenreed en schreef de satire Julius buiten de hemelpoort. Op paaszondag 11 april 1512 werd het pauselijk leger bij Ravenna in de pan gehakt, tienduizend Spaanse en Italiaanse soldaten sneuvelden. Het was een pyrrusoverwinning voor de Fransen. Ze leden eveneens forse verliezen, waaronder hun legeraanvoerder Nemours. Julius' eigen kardinalen wilden de misstanden en misbuiken van zijn pontificaat laten onderzoeken. Norwich schrijft dat Julius II roekeloos was en tevens corrupt, belust op wraak, een slechte organisator en dat zijn mensenkennis betreurenswaardig beroerd was. Julius nam het besluit de oude Sint Pieter, de basiliek van Constantijn die bijna twaalfhonderd jaar had bestaan, te slopen en er een nieuw godshuis te bouwen. De kardinalen verzetten zich vergeefs tegen het besluit van hun Opperherder; eeuwenoude mooie mozaïeken, bijzondere relikwieën en historische herinneringen gingen verloren. De nieuwe Sint Pieter kon de eenheid van het christendom niet vasthouden. Leo X Paus Leo X (1513-1521) en zijn neven, kardinalen Giulio de Medici en Luigi de Rossi door Rafael(wikipedia.org) Onder Julius' opvolger paus Leo X (1513-1521) werd belangrijk werk verricht op intellectueel en wetenschappelijk gebied, maar bereikte het pausdom ook het diepste punt van moreel verval, schrijft Norwich. De 38-jarige Giovanni de Medici, de tweede zoon van Lorenzo Il Magnifico, was al op zijn dertiende kardinaal geworden. Hij staat bekend als vroom, maar hield er de levenshouding en hofhouding van een renaissancevorst op na. "God heeft ons het pausdom geschonken, laten we er dus maar van genieten", schreef Giovanni aan zijn broer. We lezen in Stadhouders van Christus (1990) van ex-priester Peter de Rosa dat er op 12 maart 1514 een parade werd gehouden in Rome. Leo X nam op een podium bij de Pons Sant' Angelo de eerbewijzen in ontvangst. Na een processie van exotische vogels uit India, paarden uit Perzië, een panter en twee luipaarden, kwam Hanno, de Witte Olifant die een zilveren kasteel op zijn rug torste. In overeenstemming met de strenge hofetiquette knielde de olifant drie keer neer voor de verheugde paus. Als klap op de vuurpijl kreeg het dier een emmer water, waarmee het de menigte moest besproeien. Tijdens Leo's bewind werden kardinalen vermoord en familieleden van de paus tot het hoge ambt benoemd. Kardinaal Petrucci - destijds de veronderstelde minnaar van de paus - werd in het geheim in Marokko door een Moor gewurgd met een koord dat gemaakt was van karmozijnrode zijde. Tegenstanders werden geëxcommuniceerd. Het was al zover gekomen dat met de aanschaf van aflaten zonden af te kopen waren die mogelijk in de toekomst begaan zouden worden. Ook voor al overledenen waren aflaten te koop. Niemand heeft de aflatenhandel in het Vaticaan feller aangeklaagd dan Luther: "Het is daar een kopen en verkopen, ruilen en afdingen, elkaar beliegen en belazeren, stelen en beroven, praal en provisie." De Vaticaanse musea Met voor ogen het bronzen ruiterstandbeeld van de nobele filosofische keizer Marcus Aurelius uit de tweede eeuw, verzuchtte de Engelse schrijver Henri James ruim honderd jaar geleden: "In de hoofdstad van het christendom vertegenwoordigt het beeld van een heidense keizer het christelijk geweten het best." Het is tijdens Leo's pontificaat dat Luther zijn beroemde 95 stellingen op de kerkdeuren spijkerde in Wittenberg. Op 31 oktober 1517 begint de Reformatie, de noodzakelijke hervorming. Met de opbrengsten van de aflaten financierden de pausen oorlogen en leefden ze extravagant en losbandig. Ter meerdere glorie van hun rol als de Plaatsbekleders van God trokken zij geniale kunstenaars aan om Rome en de pauselijke vertrekken op te luisteren. Het jaar 1513 is het hoogtepunt van de Hoog-Renaissance, het enige jaar dat Michelangelo, Leonardo da Vinci en Rafaël samen in Rome verbleven. Vijf eeuwen later dwaalde ik door de Vaticaanse musea. De kamer met "de Atheense school" van Rafaël, de Sixtijnse Kapel met de frescoschilderingen van Michelangelo, het is magistraal, het zijn wereldwonderen. De goden van de heidenen zijn verzoend met de God van de christenen. Nog maar kort daarvoor was deze omgeving enkele dagen afgesloten voor de buitenwereld. Op 13 maart 2013 kozen de 115 kardinalen die in conclaaf bijeen waren in de Sixtijnse Kapel, Jorge Mario Bergoglio als nieuwe paus. De wereld van de kunsthistorici raakte in oktober 2013 in opwinding van het in een Zwitserse kluis opgedoken schilderij van Leonardo da Vinci, een portret van markiezin Isabella d'Este. Tot nu toe kenden we alleen een tekening van haar uit 1499, in het Louvre. Geraakt werd ik door een andere ervaring: de plotselinge, overweldigende binnenkomst in de Sint Pietersbasiliek van een honderdtal eenvoudige indiaanse boeren en arbeiders uit Midden-Amerika. De groep bewoog zich in trance devoot zingend en biddend naar het graf van Petrus. Een priester liep met een hoog opgeheven kruis voorop. Ontmoeting met paus Franciscus I De pauselijke basiliek Santa Maria Maggiore in Rome Foto: Jack Curran (wikipedia.org) Het verblijf in Rome zal ik niet gauw vergeten. Op zaterdag 4 mei 2013 loop ik tegen acht uur 's avonds bij de Santa Maria Maggiore in Rome tegen paus Franciscus I op die mij zijn zegen geeft. De Heilige Vader straalt vriendelijkheid en openhartigheid uit, met een permanent licht verwonderde uitdrukking op zijn gezicht van 'God, hoe is het mogelijk dat ik ben uitverkozen om Uw plaatsvervanger op aarde te zijn'. Franciscus heeft intelligente, scherp omlijnde gelaatstrekken, niet de gemoedelijke uitstraling van paus Johannes XXIII. De nieuwe "Pontifex Maximus", optimale bruggenbouwer, is een Jezuïet die voor continuïteit gaat en niet zal afwijken van de traditionele leerstukken van de rooms-katholieke kerk over bijvoorbeeld abortus, euthanasie, homoseksualiteit, voorbehoedmiddelen, het celibaat en vrouwelijke priesters. De zegen ontvang ik (ongevraagd) op het moment van de dodenherdenking in Nederland en ik denk aan paus Pius XII die tijdens de Tweede Wereldoorlog de andere kant opkeek. Het is opvallend hoe met het vertrek van paus Benedictus XVI de publiciteit over het kindermisbruik door priesters is weggezakt. Het was een verstandig besluit van de Duitse paus om af te treden, zijn naam werd teveel verbonden met deze kwalijke zaken. Met Kerstmis vieren de gelovigen dat Gods zoon werd geboren in een eenvoudige stal uit een armoedig ouderpaar, waarvan de man overigens niet de vader van was. De Maagd Maria wordt uitbundig vereerd, Jozef is als een wat zielige man de geschiedenis ingegaan. Het is onduidelijk op welke manier Jezus de kost verdiende. In ieder geval trok Jezus predikend rond en verzamelde hij twaalf mannen, apostelen genaamd, om zich heen die zijn boodschap van naastenliefde en een patriarchale cultuur aan volgende generaties hebben doorgegeven. Jezus timmerde aan de weg, maar zijn stiefvader had als timmerman een ambacht waarmee hij de kost kon verdienen en een herkenbaarder profiel. De wonderen van Jezus spreken tot de verbeelding. Het is niet aan ieder gegeven om water in wijn te veranderen. Saamhorigheid We signaleren dat de Kerk zelfs ten aanzien van Kerstmis sektarische trekken begint te vertonen. De meest recente uithaal naar de gelovigen is het schrappen uit het liedboek van de Katholieke Kerk van het altijd met veel liefde en toewijding gezongen Stille Nacht en De herdertjes lagen bij nachte in het veld. God zou in deze liederen niet centraal staan. Ze mogen weliswaar nog gezongen worden, maar het valt te voorspellen dat de volgende stap een verbod zal zijn op het zingen daarvan. Zelfs de meest devote gelovige raakt ontmoedigd door de hiërarchische kerkelijke structuur, de centrale besluitvorming en de autoritaire gezagsuitoefening. Misschien dat de National Security Agency erin slaagt in te breken in het gesloten bolwerk van de Curie in Rome. Daarna kan een klokkenluider er dan onbedoeld aan bijdragen de kerk te democratiseren. De NSA luistert zelfs de telefoongesprekken af van de paus, mogelijk lukt het ze ook nog de ingevingen van de Heilige Geest te volgen. Gelukkig geeft de communicatieve paus Franciscus I nog een sprankje hoop aan mensen. De geloofsgemeenschap heeft de bemoediging van de Heilige Vader hard nodig. Het spreekt tot de volkse verbeelding en wekt vertrouwen dat Franciscus uit een arbeidersgezin komt en tijdens zijn studies scheikunde, filosofie en theologie een centje bijverdiende als laborant, schoonmaker en portier in een bar. Franciscus keert zich in zijn eerste officiële document aan de gelovigen "Evangelii Gaudium" (Vreugde van het Evangelie) tegen armoede en sociale ongelijkheid in de wereld. Hij noemt het huidige economische systeem "goddeloos", "dodelijk" en "fout in de wortels". Tijdens zijn bezoek aan de favela Varginha in Brazilië verkondigde hij: "Ik wil graag een oproep doen (...) aan alle mensen van goede wil die zich voor sociale gerechtigheid inzetten: word nooit moe om aan een rechtvaardiger wereld, gekenmerkt door grotere solidariteit, te werken!" Met die uitspraak raakt de paus de saamhorigheid en de oproep tot vrede die we kennen van de traditionele Kerstviering.