Karel de Grote (747-814), koning van de Franken en de Longobarden Keizer van het Westen, vader van Europa Harry Peer "Karel was fors en sterk, een rijzige gestalte die echter nergens buiten proportie was. Hij had een rond hoofd met grote, levendige ogen en een iets langere neus. Hij had mooie grijze haren en een opgewekt en vrolijk gezicht." "Hij hield van buitenlanders en ontfermde zich over hen. Vaak waren er zoveel vreemden in zijn paleis en in zijn rijk, dat ze waarachtig hinderlijk leken. Maar deze perikelen verontrustten hem niet - nobel als hij was."1 Karel de Grote Karel de Grote overleed op 28 januari 814 in Aken. Op dezelfde dag nog werd hij begraven in de Mariakerk, de huidige Domkerk aldaar. In kronieken, heiligenverhalen, miniaturen en het beroemde Roelandslied was Karel de Grote na zijn dood terug te vinden. Met het zwaard in de hand, gelegitimeerd door het rooms-katholieke geloof en de paus, verdedigden de opeenvolgende Karolingische vorsten Karel Martel, Pepijn de Korte en Karel de Grote het christendom en breidden zij hun rijk uit. Gewelddadige bekering Op de lagere school leerden we al over Karel Martel, de grootvader van Karel de Grote die de Arabieren in 732 bij Poitiers versloeg en daarmee hun opmars in Europa tot stilstand bracht. Het is een wapenfeit dat gelovige rooms-katholieke kinderen koesterden. Waar anders was Jezus voor aan het kruis gestorven, toch niet om ons onder de knoet van het kalifaat te laten leven? De zoon van Karel Martel, Pepijn de Korte in 714 geboren, slaagde erin om in 751 de laatste koning van de Merovingen, Childerik II, af te zetten en zich gesteund door Franse edelen te Soissons tot koning van de Franken te laten kiezen. Hij kreeg daarvoor toestemming van paus Zacharias die Pepijns steun nodig had tegen de Longobarden die het gebied van de kerkvorst bedreigden. Karel de Grote en Karloman verdeelden de erfenis van hun vader na diens dood in 768. Nadat zijn broer was overleden, werd Karel in 771 koning van het gehele Frankische rijk en zette hij de expansiepolitiek van zijn voorgangers voort. Hij vocht tegen de heidense Denen, Friezen, Saksen en Avaren. Het is in het collectieve geheugen blijven hangen en roept onrustige gevoelens op over het zogeheten vredelievende karakter van het christendom. Al onder de Merovingische koning Clovis, enkele eeuwen daarvoor, werden volken met harde hand gekerstend, nadat eerst hun heiligdommen waren vernietigd. Het rijk van Karel de Grote De Saksen verzetten zich meer dan dertig jaar heftig tegen indringer Karel de Grote. Hij onderwierp hen op een manier die aan het tegenwoordige IS (Islamitische Staat) doet denken en bekeerde hen met geweld tot het christendom. Karel executeerde of deporteerde Saksen op grote schaal. Hij is met name berucht geworden door het bloedbad te Verden in 782, waarbij hij 4.500 Saksische soldaten liet onthoofden. Bekend is de door hem ingevoerde Capitulatio de partibus Saxionae, een verordening waarin de doodstraf werd ingesteld voor iedereen die weigerde zich te laten dopen of kerken vernielde, samenzwoer tegen christenen, niet wilde vasten of een belofte aan de koning verbrak. De monnik Einhard, Karels eerste biograaf, beoordeelde de 33 jaar durende strijd tegen de Saksen als "de langdurigste, gruwelijkste en voor het volk van de Franken meest inspannende oorlog die hij ooit voerde". De eerste kruistochten waren niet gericht tegen de moslims in het Midden-Oosten en Noord-Afrika, maar tegen verwante (alhoewel heidense of ketterse) stammen, groeperingen en volken binnen Europa zelf. Keizer Karel Kroning van Karel de Grote door paus Leo III, 25 december 800, uit: "Annales Laureshamenses" (785-803) In Rome op de Eerste Kerstdag van het jaar 800 kroonde paus Leo III Karel de Grote, de koning van de Franken en de Longobarden, tot keizer van het Westen. De associatie met het machtige Romeinse Rijk en grote namen als Julius Caesar en keizer Augustus lag voor de hand. Met dit verschil dat het een christelijk keizerrijk was geworden dat het Romeinse Rijk in Midden- en West-Europa overtrof. Wereldlijke en geestelijke macht werden door de zegenende hand van de paus met elkaar verbonden. Toen paus Leo III de keizerskroon op Karels hoofd zette, verleende hij zich daarmee impliciet het oppergezag over de keizer die hij als zodanig in het leven had geroepen. De indruk bestaat dat de paus op dat moment het meest invloedrijk was. Daar valt een kanttekening bij te plaatsen met de wetenschap dat paus Leo III een jaar daarvoor was afgezet en met hangende pootjes naar Karel vluchtte met het verzoek om hulp. Karel de Grote hielp de paus vervolgens weer met een zetje op de Heilige Stoel. De positie van de paus was in eigen kring versterkt en naar buiten toe was zijn reputatie opgevijzeld. Terugblikkend. De ene dienst was de andere waard. De zegen van de paus gaf Karel als wereldlijk vorst een bijna goddelijke legitimatie. In die tijd en nog eeuwen daarna, toen wereldlijke vorsten nog bisschoppen benoemden, zou het een voortdurende twistappel zijn of de ambitieuze keizer van het Heilige Roomse Rijk het voor het zeggen had of dat de paus de machtigste was. De grenzen van hun beider macht en invloedssfeer werden gezocht of betwist. Een ingewikkelde kwestie naarmate het grondgebied van de Kerkelijke Staat toenam en de paus zijn geestelijk gezag misbruikte om zijn wereldlijke macht te verdedigen of uit te breiden. Er kwam pas meer helderheid met de eenwording van de Italiaanse staat in 1861 en het Verdrag van Lateranen tussen paus Pius XI en Mussolini in 1929. Vaticaanstad werd gecreëerd, een soevereine ministaat voor de paus in Rome. Vanaf de negentiende eeuw groeit de rooms-katholieke kerk steeds meer uit tot een bureaucratisch en centralistisch aangestuurd instituut. Een bizar moment in dat proces is de afkondiging van het dogma van de pauselijke onfeilbaarheid op het Eerste Vaticaans Concilie op 18 juli 1870. Een vernieuwende keizer Tot keizer gekroond worden, door of in aanwezigheid van de paus, geeft wel de opperste legitimatie aan positie en handelen. Daar gaat een geweldige uitstraling van uit, denk aan Napoleon, de kleine korporaal. Het verhaal gaat dat kleine machtige mannen hun geringe lengte compenseren met extra wreedheid en daadkracht. Wat er waar is van die psychologische aanduiding is de vraag. Het omgekeerde echter, namelijk dat grote mannen niet uitgesproken eerzuchtig en vol dadendrang zouden zijn, wordt gelogenstraft door bijvoorbeeld Karel de Grote en de Russische tsaar Peter de Grote. Met een lengte van meer dan twee meter staken ze enorm uit boven hun leeftijdgenoten, hetgeen bijdroeg aan hun legendarische reputatie. Hoe dit voor vrouwen is, zou ik niet kunnen zeggen. Aan het eind van zijn leven omvatte Karels rijk wat nu Frankrijk, Duitsland, de Lage Landen, Oostenrijk, Zwitserland en Lombardije zijn. De Fransen en de Duitsers voeren het begin van hun nationale geschiedenis terug tot Karel de Grote. Bij onze oosterburen zijn ze trots op Karel de Grote, de eerste Duitse keizer. Voor de Fransen is Charlemagne een sleutelfiguur in de geschiedenis met wie heersers als Lodewijk XIV en Napoleon zich graag identificeerden. Vergeleken met het vroegere Romeinse rijk was het geografische zwaartepunt verschoven van de Middellandse Zee naar Noordwest-Europa. Noord-Afrika en het Iberisch schiereiland waren in handen van de mohammedanen, in het oosten regeerden de Byzantijnse keizers. Karel sloot zich niet voor hen af, hij onderhield diplomatieke contacten met de islamitische wereld en Byzantium. Karel de Grote reisde veel door het land om het goed te kunnen besturen en het leven van de mensen te leren kennen. Onderweg verbleef hij dan in één van zijn vele palts, paleizen. Hij was vernieuwend ingesteld: liet bos kappen om er akkerland van te maken en introduceerde het drieslagstelsel (een driejaarlijkse wisselteelt van gewassen, inclusief braakligging, om uitputting van grond te voorkomen). Karel was een spilfiguur in de Karolingische renaissance, de periode van vernieuwing van de cultuur en het onderwijs in de achtste en negende eeuw. Voor de zonen van vrije boeren en handwerkslieden richtte hij kloosterscholen op. Karel die zelf amper kon schrijven, lezen lukte net, zag het belang ervan in om bibliotheken en scholen te stichten en invloedrijke geleerden te verbinden aan het keizerlijk hof in Aken. Hij werd daar sterk beïnvloed en bijgestaan door Alcuin, een geleerde uit York. Walahfrid Strabo (circa 808-849) prees Karel de Grote: "Van alle koningen beijverde Karel zich het meest om geleerden te vinden om hen de middelen te verschaffen om op hun gemak te filosoferen, wat hun in staat stelde om de uitstraling van de gehele wetenschap, die in deze barbaarse wereld deels onbekend was, te waarborgen en zo van het gehele koninkrijk, dat hij van God had ontvangen, en dat nog steeds in mist was gehuld, om niet te zeggen bijna blind was, een verlicht land te maken waar in de ogen het goddelijk licht doordrong." Het zal niemand verbazen dat de grote veroveraar Karel met zijn verdiensten voor de rooms-katholieke kerk later heilig werd verklaard. Het feit dat hij het zwaard hanteerde en negen vrouwen heeft gehad, ten dele gelijktijdig, vormde daarvoor geen belemmering. De eerste Europeaan Veel historici en politici beschouwen Karel de Grote als de eerste Europeaan. Al ten tijde van zijn kroning tot keizer werd hij in het epos Karolus Magnus et Leo Papa uitgeroepen tot "Pater Europae", "Vader van Europa". De Dom van Aken - ontstond uit de Paltskapel, de hofkapel van Karel de Grote; in 1978 als eerste Duits bouwwerk op de Unesco werelderfgoedlijst geplaatst. Bij zijn geboortedag wordt op veel plaatsen in Europa stil gestaan. Bijvoorbeeld in de Dom van Aken en in de Dom van Frankfurt, waar jaarlijks op 28 januari een Karlsamt plaatsvindt, dat is een mis naar een uit de vijftiende eeuw overgeleverde liturgie. Er zijn straten, pleinen, scholen en prijzen naar de Frankische koning genoemd. Op 29 mei 2014 ontving de vaste voorzitter van de Europese Raad, Herman van Rompuy, de naar Karel de Grote genoemde Karelsprijs. Het is de prestigieuze prijs die de universiteit van Aken ieder jaar sinds 1950 uitreikt aan de persoon die zich sterk maakt voor de Europese gedachte en eenwording. Anderen die deze eer te beurt viel, zijn staatshoofden en politici als Winston Churchill, Konrad Adenauer, Joseph Luns, Tony Blair, Helmut Kohl, Francois Mitterrand, Bill Clinton, Vaclav Havel, Simone Veil, koningin Beatrix en Angela Merkel. In Aken, Nijmegen en Ename bij Oudenaarde in België zijn dit jaar tentoonstellingen, lezingen en nog veel meer activiteiten georganiseerd om de betekenis van de grondlegger van het Heilige Roomse Rijk voor het voetlicht te brengen. De door Van Rompuy geopende tentoonstelling in het Provinciaal Erfgoedcentrum te Ename heeft als motto "Eenheid in verscheidenheid". De expositie maakt deel uit van het Europese project "Francia Media, Cradles of European Culture"; negen landen zijn er bij betrokken. Rijksmuseum Amsterdam, stichting van het paleis te Nijmegen door Karel de Grote, foto: Harry Peer. Ook onderzoekers van de Middeleeuwen (mediëvisten) hebben zich met Karel de Grote bezig gehouden. De Fransman Jean Favier schreef over Karel de Grote het boek Charlemagne (1999). In 2008 kwam een veel geprezen publicatie uit van Rosamond McKitterick, hoogleraar Middeleeuwse Geschiedenis aan de Universiteit van Cambridge in het Verenigd Koninkrijk. Titel: Charlemagne: The Formation of a European Identity. Het past goed bij dit herdenkingsjaar. In 2013 publiceerde de vooraanstaande Duitse historicus Johannes Fried, Karl der Grosse. Gewalt und Glaube. Eine Biografie. Een veelzeggende titel. Alom geroemd. De in 1942 in Hamburg geboren Fried studeert zijn hele leven al op de Middeleeuwen en trekt in dit werk alle historische registers open. Er ontvouwt zich een breed panorama van de hele wereld van Karel de Grote en zijn tijd. Tenslotte is er de lijvige biografie van de Vlaamse historicus Raoul Bauer Karel de Grote. Een keizer op de grens tussen twee werelden. De lezer hoeft niet uit Nijmegen te komen om het rijk geïllustreerde boek van Jan Thijssen Karel de Grote in Nijmegen, keizers op het Valkhof te waarderen. Zoals bekend, bouwde Karel in Nijmegen op de resten van de Romeinse vesting een paleis, het latere Valkhof. In het jaar 777 kwam Karel de Grote met zijn gevolg voor het eerst naar Nijmegen om op het Valkhof Pasen te vieren. Karel de Grote wordt gezien of geconstrueerd als een soort voorloper van de Europese eenheid en het komt politiek wel uit om dat te benadrukken. De Europese Unie heeft al een eigen vlag en volkslied; in 2014 is er een gesanctioneerde stamvader bijgekomen. De symbolen zijn nodig om de boel bij elkaar te houden. Karel de Grote, missionair, meedogenloos, machtig, mythisch. Hij is een icoon geworden. Onder Karels zoon Lodewijk de Vrome en zijn kleinzonen verbrokkelde het machtige rijk. Het is aan de lezer om te oordelen of eenzelfde ontwikkeling voor de Europese Unie te verwachten is of daarentegen vertrouwd kan worden op een harmonieuze politieke, sociaaleconomische en culturele uitbouw van Europa. 1 Uit: Einhard: Het leven van Karel de Grote, rond 840. (terug)