Informalisering - verslag van een minisymposium
Werken zonder Zekerheid
Sjarrel Massop
Het aantal banen in West-Europa neemt af. Hiervoor in de plaats komen steeds meer zzp'ers, bovendien stijgt het aantal tijdelijke contracten. Door deze 'precarisering' beginnen de West-Europese arbeidsverhoudingen te lijken op die in de rest van de wereld. Hoe moet deze ontwikkeling worden beoordeeld? Opiniemakers en politici buitelen over elkaar heen met verklaringen, standpunten en toekomstvisies. Niemand lijkt vooralsnog een overtuigend antwoord te hebben.
Zo luidde ongeveer de aankondiging van een minisymposium onder de titel Werken zonder Zekerheid; 14 januari 2014 georganiseerd door de Koninklijke Nederlandse Academie voor Wetenschappen, in samenwerking met het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis. Interessant was dat er nu eens geen economen aan bod kwamen, maar drie prominente sociale wetenschappers die een interpretatie gaven over de ontwikkeling van de arbeidsverhoudingen in het traditionele centrum van het kapitalisme. Abram de Swaan ('verontzekering'), Jan Breman ('informalisering') en Marcel van der Linden ('San Precario') vochten een schijngevecht uit over de juiste typering van het verschijnsel. Elk gaf op de eigen wijze een markante analyse van de afbraak van de verzorgingsstaat, echter Abram en Marcel waren al bij voorbaat gecapituleerd voor Jan. Zelf denk ik dat een compilatie van de argumenten de waarheid dichter benadert, waarbij de term 'informalisering' een mooie kapstok is.
Ontzekering
De titel die Abram de Swaan inbracht, was: Mondialisering, informatisering en de 'crisis'; ongelijke kansen voor kapitaal en arbeid. Bekend van zijn analyse van de verzorgingsstaat, ziet hij twee ontwikkelingslijnen in West-Europa. Ten eerste, transnationale schaalvergroting, daarmee bedoelt hij dat ook op sociaal gebied de Europese landen weinig andere keuzes hebben dan samenwerken en de sociale verzekeringen op elkaar afstemmen. Ten tweede, de traditionele functies van de verzorgingsstaat, namelijk de bescherming van mensen en de inkomensoverdracht, staan onder grote druk. Dit moet opgevat worden in de context van de mondialisering van het kapitalistische systeem, de veranderingen in de productieorganisaties.
Mondialisering betekent een proces van homogenisering en heterogenisering van de consumptie. Waar ook ter wereld zijn hamburgers van een Amerikaans merk te koop. Tegelijkertijd proberen mensen, lokaal, de mondialisering met hun eigen producten te beteugelen, zo zullen in Islamitische landen de hamburgers zeker niet van varkensvlees zijn.
De veranderingen in de productieorganisaties kenmerken zich door steeds lossere netwerkverbanden. Deze ad hoc relaties, waarnaar Manuel Castells uitgebreide studies heeft verricht, leiden ook tot de uitstoot van arbeid en de vernietiging van banen.
De productieverhoudingen kenmerken zich door een grote mobiliteit van het kapitaal, zeker het financiële kapitaal vindt snel de beste weg tot verdere accumulatie, terwijl de mobiliteit van de arbeid beperkingen ondergaat. Dit leidt tot vergroting van de machts- en inkomensverschillen, extra versterkt door de crisismalaise. De oude verzorgingsstaat is ernstig op zijn retour, wat resteert is 'verontzekering'. Wel is de verzorgingsstaat elastisch, of zoals de Swaan zegt: kneedbaar. Maatregelen op de ene plaats, worden elders opgevangen. De sterke bezuinigingen bijvoorbeeld in de zorg leiden vervolgens tot een grote instroom in de werkloosheidsvoorzieningen. Kortom, veel beleid maakt de onzekerheid alleen maar groter en lost de problemen niet fundamenteel op.
Informalisering
De kampioen van het symposium? De inleiders waren het er over eens dat 'informalisering' de problematiek van het 'werken zonder zekerheid' het beste weergeeft. Jan Breman ziet een ontwikkeling die bijna synoniem is aan de industrialisatie en geeft deze aan met "the rest follows the west". Er is echter een transformatie gaande.
De nieuwe, opkomende economieën zoals China, India en Brazilië laten gigantische volksverhuizingen zien. Velen trekken vanuit het platteland naar de stad, in China zijn in twintig jaar tijd 150 miljoen mensen verstedelijkt. Een inschatting van de Canadese documentairemaker Edward Burtynsky (zie extra 87 en 136) komt erop uit dat de Chinese stedelijke bevolking de komende 35 jaar zal groeien tot boven de één miljard. Dat is gelijk aan de huidige bevolking van Noord- en Zuid-Amerika bij elkaar, plus de gehele bevolking van de Europese Unie.
Dit zijn gigantische volksverhuizingen met geweldige sociale complicaties. Er ontstaat een informele economie voor mensen die in de stad aankomen. Deze bewegingen kenmerken zich niet als definitieve urbanisatie, maar meer als circulatie. Breman bedoelt daarmee dat stadsmigranten zich niet definitief in de stad vestigen, maar voornamelijk economische gelukszoekers zijn. Er ontstaat daardoor een economie die gericht is op taakwerk en stukloon, zonder vakbonden; 90 procent van de bevolking leeft op deze manier.
Arbeid informaliseert en het zuidelijk halfrond zet de trend, twee derde van India leeft beneden de armoedegrens, er is geen sprake van arbeidsrechtelijke bescherming of van sociale arrangementen zoals wij die kennen in onze verzorgingsstaten. Dit bereikt de Westerse wereld al en de boel kantelt, "the west follows the rest". Het kapitaal heeft zich onttrokken aan vormen van nationaal beheer, de sociale kwestie komt weer prominent op de agenda. Het is een illusie te veronderstellen dat nationale, quasi soevereine staten deze problematiek de baas kunnen.
San Precario
Marcel van der Linden plaatste de kwestie in een historische context. Zijn bijdrage luidde San Precario: een nieuwe Italiaanse heilige die de ondergang van de vaste baan vertegenwoordigt. Hier de vertaling van een tekst op Wikipedia over de heilige waaraan Van der Linden refereert.
"29 Februari is de feestdag van San Precario, de patroonheilige van de precaire arbeiders die samen met zijn feestdag geschapen is door de Milanese ketenwerkers (chainworkers) in 2004 op de Euro meidag, samen met anderen, inclusief de 'Kritische Massa groep'. San Precario is oorspronkelijk ontworpen als een mannelijke Sint. Zijn eerste publieke verschijning was op een zondag bij de opening van een supermarkt op 29 Februari 2004; een beeld werd door de straten gedragen, voorafgegaan door verschillende priesters waaronder een kardinaal die gebeden opdroeg, gevolgd door vrome mensen."
San Precario is een ludieke metafoor die bescherming biedt aan werkers in de onzekerheid (zie extra 201/1, Guy Standing over de precarisering van de arbeid). Volgens Van der Linden is 'werken zonder zekerheid' normaal onder kapitalistische verhoudingen. De geschiedenis laat ook in West-Europa en Nederland zien dat de zogenaamde losse arbeid meer gangbaar was dan uitzonderlijk (zie de dissertatie van Hans Boot waar het de geschiedenis van de havenarbeid betreft). Pas met de opkomst van de vakbonden is er regulering van de arbeid gekomen. Daaraan was echter in de beginperiode ook door het kapitaal behoefte. De vakkennis was bepalend en productieprocessen waren kwetsbaar zonder die kennis.
Met de verdere mechanisering en automatisering zijn ook de onzekerheid en afhankelijkheid van het kapitaal ten opzichte van de arbeid afgenomen, waardoor de flexibilisering van de arbeid zijn herintrede kon doen.
Inmiddels zijn de vakbonden wel weer doordrongen van de noodzaak tot handelen, een naïef geloof in de houdbaarheid van cao's is tanende. Maar het vacuüm dat in de veranderende arbeidsverhoudingen aan het ontstaan is, wordt ook opgevuld door rechtse populisten. Het is zaak dat de vakbeweging de belangen van de informele arbeid(st)ers behartigt.
Dat was ook in de discussie die op de inleidingen volgde een belangrijk onderwerp. Traditionele instituties en instrumenten zijn niet langer effectief in de bestrijding van de onzekerheden die ontstaan naar aanleiding van de doorgeslagen flexibilisering van de arbeid. De precaire arbeid staat ook niet op zichzelf, een heleboel sociale arrangementen kleven daaraan vast. Het is voor precaire arbeiders moeilijk een hypotheek te krijgen om in aanmerking te komen voor adequate huisvesting. Of om deel te nemen aan een sociaal leven, de werktijden zijn onbekend en wisselend. De arbeidsomstandigheden zijn vaak beroerd, waardoor er veel ziekteverzuim ontstaat, waartegen het moeilijk verzekeren is.
Kortom, de effecten van de precaire arbeid zijn aanzienlijk groter dan het zich op het eerste gezicht laat aanzien. Vakbonden zullen zich daarop moeten beraden, willen ze in de toekomst nog een rol van betekenis spelen. Opkomen voor de belangen van slechts de witte man met een vaste baan, goede verzekering en een sluitende cao die kan rekenen op een pensioen, is niet meer van deze tijd. Vakbonden zullen de belangen moeten behartigen van de informele arbeid en daarvoor een nieuw instrumentarium ontwikkelen.
|