Een bezoek aan een kosmopolitische, inspirerende en prijzige stad Fabelachtig San Francisco Harry Peer Dit najaar bezocht ik het zuidwesten van de Verenigde Staten en verbleef aansluitend een paar weken in San Francisco. Een stad die ik al ken sinds 1972. Hier een verslag, in de tijd enigszins schommelend tussen 1915 en 2015, dat tevens een voorpublicatie is van "Het jaar vijftien door de eeuwen heen". "Plotseling, op een hoog punt voor ons uitgestrekt, zagen we het fabelachtige blanke San Francisco op haar elf mystieke heuvels, met erachter de blauwe oceaan en die van het aardappelenveld aandrijvende muur van nevel en rook, een gouden gloed in de late namiddag." (Jack Kerouac, On the Road, 1957) "I hope I go to Heaven and when I do, I’m going to do what every San Franciscan does when he gets there. He looks around and says: 'It ain’t bad, but it ain’t San Francisco." (Herb Caen, 1916-1997, zestig jaar journalist in San Francisco) Een stad als een juweel Panamakanaal verbindt Atlantische met Stille Oceaan. Foto: Harry Peer In 1915 presenteerde San Francisco zich trots en zelfbewust op de Panama-Pacific International Exposition (PPIE). Jewel City leeft voort. Het is tot dan en tot op heden nog steeds de meest indrukwekkende wereldtentoonstelling sinds de eerste in Londen in 1851. De aanleiding voor de organisatie van het grootse evenement was de viering van de opening van het Panamakanaal op 1 augustus 1914 en de geslaagde herbouw van de stad na de verschrikkelijke aardbeving en de daaropvolgende vuurzee in 1906. Het Panamakanaal verbindt twee oceanen met elkaar en maakte dat de westkust van de Verenigde Staten met havensteden als San Francisco ineens enorm aan economische betekenis won. San Francisco is de mooiste stad van Noord-Amerika. Begonnen als een Spaanse missiepost met een handjevol pioniers in 1776, telt de plaats nu ongeveer 800.000 inwoners, de agglomeratie 7,5 miljoen. Gebouwd op 43 heuvels en omringd door oceaan en baai kun je genieten van de mooiste vergezichten. Vanaf Twin Peaks, twee heuvels met een hoogte van 281 meter, heb je een panoramisch uitzicht over de hele stad. Dappere, sportieve fietsers klimmen de steile straten op of vliegen bijna naar beneden. De Flowerpot Men, de Mamas and the Papas en Scott McKenzie zongen mij al in 1972 onbedwingbaar nostalgisch naar San Francisco, "If you are going to San Francisco, be sure to wear some flowers in your hair ...". In 2015 heeft de wijk Haight-Ashbury nog steeds het flowerpower karakter en de rebelse sfeer van 1967, de Summer of Love. De stad heeft uitgesproken fraaie publiekstrekkers: de twee beroemde bruggen, de Golden Gate Bridge en de Baybridge – mooie drukke pleinen als Union Square en Alamo Square - Fisherman's Wharf met de honderden zeehonden op pier 39 - Alcatraz (ooit de zwaar beveiligde gevangenis) - de Coit Memorial Tower op Telegraph Hill met de beroemde proletarische muurschilderingen - de Transamerica Pyramid van 260 meter hoogte, en de cable car waar alle toeristen een ritje in willen maken. Kruispunt Haight-Ashbury. Foto: Harry Peer On the road Het Asian Art Museum met 17.000 kunstwerken verspreid over zesduizend jaar geschiedenis verbindt de stad met haar buren aan de andere kant van de Stille Oceaan. Vanaf de goldrush eind jaren veertig van de negentiende eeuw heeft San Francisco zich ontwikkeld tot een kosmopolitische stad met Latijns-Amerikaanse, Chinese, Japanse, Italiaanse, Russische en Koreaanse wijken. Het is lekker eten in het exotische Chinatown en het Spaans-Mexicaanse deel van de stad rondom Mission Street en Valencia Street. Ik ruik en proef de geuren die Jack Kerouac oproept in On the Road: "Er waren gelegenheden waar hamburgers op bakplaten sudderden en een kop koffie maar vijf cent kostte. En ach, die geur van in de pan gebraden chow mein die vanuit Chinatown opsteeg naar mijn kamer, de strijd aanbindend met de spaghetti sauzen van North Beach en de kreeften van Fisherman's Wharf - wat zeg ik, de aan het spit draaiende steaks van Fillmore! Daarbij de chili bonen van Market Street, brandend heet, en patates frites van de Kerstmis op het Embarcadero en de gekookte mosselen uit Sausalito aan de andere kant van de baai en dat is mijn 'ach droom' van San Francisco." Vervlogen tijden, maar toch herkenbaar, alleen een kop koffie is tegenwoordig een stuk duurder. Niet alleen de koffie is prijzig, San Francisco heeft zelfs New York gepasseerd als de duurste stad van de Verenigde Staten. Jack Kerouac maakte deel uit van de Beat Generation uit de jaren vijftig. Er vormde zich een groep dichters en schrijvers rondom hem, Wlliam S. Burroughs, Gregory Corso en Allen Ginsberg. City Light Bookstore uit 1953 is een eldorado voor de boekliefhebber. Het nabij gelegen Vesuvio Cafe, eveneens aan Columbus Avenue, trekt veel schrijvers, kunstenaars en lezers. Een roerig jaar, 1934 Muurschildering Coit Tower, John Langley Howard reikt naar Het Kapitaal van Marx. Foto: Harry Peer San Francisco heeft ook de naam een union town te zijn. Bij pier 1 tegenover het Ferrygebouw is een plein genoemd naar Harry Bridges, veertig jaar lang van begin jaren dertig tot begin jaren zeventig van de twintigste eeuw, de legendarische, communistische voorzitter van de vakbond van havenarbeiders. In 1934 leidde hij een 83 dagen durende staking. De havenarbeiders wonnen die strijd, daarbij vielen enkele doden en vele gewonden. Maar gesteund door arbeiders uit andere sectoren, dwongen ze met een algemene staking de werkgevers tot onderhandelingen. In 1934 werd er in de stad tevens een verhit debat gevoerd over de sociaal-realistische muurschilderingen in de Coit Tower. Kunstenaars hadden die uitgevoerd in het kader van het Public Works Art Project van de New Deal. Diego Rivera was de inspiratiebron voor deze schilderingen over werk en leven van de arbeidersklasse in Californië en San Francisco. De kunstenaars werden door conservatieven, zoals de megalomane krantenmagnaat William Randolph Hearst, bijna aan het kruis genageld. Hamer en sikkel in een schildering moesten worden verwijderd. Maar een voorstelling van de Pools-Joodse immigrant Bernard Zakheim, waarbij collega-kunstenaar John Langley Howard in de bibliotheek naar Het Kapitaal van Karl Marx reikt, heeft het gelukkig overleefd. Tot zover het roerige jaar 1934. San Francisco is voorts een stad voor innovatieve ondernemers. De Democratische Partij levert al meer dan een halve eeuw de burgemeester. San Francisco heeft een uitstekend functionerend openbaar vervoer. Het is de gay capital van het land. San Francisco is ook een milieuvriendelijke stad. Een voorbeeld. Als eerste Amerikaanse stad is in 2007 een verbod op plastic zakken afgekondigd. Sindsdien zijn alleen tassen van papier, stof en ander biologisch afbreekbaar materiaal toegestaan. Recycling of het composteren van bijna alle afval staat hoog op de agenda. Het rookbeleid in openbare ruimtes is erg streng. In 2005 werd roken zelfs verboden in parken. Zwervers en Silicon Valley Lofprijzingen alom, maar er bestaat een andere kant aan de stad. De talloze zwervers. Maar de burgers van San Francisco zijn er aan gewend geraakt en lijken er zelfs bijna trots op te zijn dat de overal aanwezige zwervers voor hun stad hebben gekozen, vanwege het aantrekkelijke klimaat en de sociale behandeling door het stadsbestuur. Het progressieve stadsbestuur voorkomt dat de homeless, zoals in veel andere steden, uit de binnenstad worden verwijderd en de armen krijgen gratis maaltijden en bad aangeboden. Het is wel duidelijk dat een deel van die mensen in een psychiatrische inrichting thuishoort. Wandelend in de schemering met de lichtreclames om je heen ogen veel van de zwervers - zittend, liggend, half staand, met elkaar discussiërend, mompelend over een winkelwagen gebogen en plotseling schreeuwend en met de armen zwaaiend - als opspringende figuren uit het vagevuur. Er is een tekort aan betaalbare woonruimte, wat de recente discussie rondom Airbnb nog eens benadrukte. San Francisco is een geliefde stad voor de knappe koppen, werkzaam in Silicon Valley bij bedrijven als Apple, IBM, Google en Facebook en voor studenten die graag willen studeren aan één van de gerenommeerde universiteiten. De aantrekkelijkheid van de stad leidt tot gentrification ('opwaardering') en drijft de prijzen op van kamers, huurhuizen en koopwoningen. Wereldtentoonstelling Jewel City 1915. Foto: Harry Peer Terug naar de opgewonden stad in 1915. Waar komt de fraaie bijnaam Jewel City voor de Panama-Pacific International Exposition vandaan? Het is een onweerstaanbare lokroep. De plaatselijke krant de San Francisco Call schreef hiervoor een wedstrijd uit, waarop maar liefst 13.000 inzendingen binnenkwamen. Jewel City, van de 12-jarige zwarte scholier Virginia Stephen uit Oakland, werd de winnende aanduiding. Het meisje zou misschien in de vergetelheid zijn geraakt, indien ze niet naar voren was gehaald door de Alameda County Colored American Civic Center en de Womans Board of the Exposition. Virginia werd tot koningin van de feestelijkheden gekroond en verscheen in een paradetocht met 75 andere kinderen. Het is goed mogelijk dat dit hele gebeuren haar op het pad heeft gezet om later te kunnen studeren en uit te groeien tot de eerste vrouwelijke Afro-Amerikaanse advocaat in Californië. Op ruim 250 hectare grond op het Marina terrein waren schitterende paviljoens en paleizen gebouwd. De bouwstijl op het PPIE was overwegend Beaux-Arts. Enkele kengetallen: 250.000 bezoekers stonden samengepakt op de openingsdag op 20 februari 1915, het festijn duurde tot 4 december 1915 en trok gemiddeld 65.000 bezoekers per dag, over het geheel genomen bijna 19 miljoen, dat is een vijfde deel van de toenmalige bevolking van de Verenigde Staten. Er waren overigens ook veel buitenlandse belangstellenden. Daarnaast treffen we onder de bezoekers Theodore Roosevelt en Franklin Delano Roosevelt, de gaande en een komende president van de Verenigde Staten, Helen Keller, Maria Montessori, Charley Chaplin, Henry Ford, Buffalo Bill Cody en Alexander Graham Bell (hij demonstreerde er een trans atlantische telefoonverbinding). Vertegenwoordigd waren 21 landen, waaronder Nederland. Het Nederlands paviljoen werd ontworpen door Willem Kromhout. Engeland en Duitsland waren officieel vanwege de oorlog niet aanwezig. Duitse particulieren hadden echter wel wat ingezonden. Alle 48 Amerikaanse staten en de 50 counties van Californië lieten zich van hun beste kant zien. De historische Liberty Bell uit Philadelphia had een waardige plaats gekregen, de symboliek was duidelijk. De mensen konden zich vergapen aan de nieuwste uitvindingen en producten op vele gebieden, industrie, transport, auto's, vliegtuigen, voeding, onderwijs, kunst en cultuur. Er waren meer dan 11.000 schilderijen, foto's, prenten en beeldhouwwerken. Er was een groot aanbod van Amerikaanse en Europese impressionisten. De artistieke stijlen uit die tijd werden goed weergegeven, van conservatief naar avant-garde. Bij de Amerikanen vinden we Mary Cassatt, Thomas Eakins, John Singer Sargent, Winslow Homer, John Sloan en andere meesters. Bij de Europeanen treffen we onder meer aan: Claude Monet, Pierre-Auguste Renoir, Gustave Courbet, James Tissot, Camille Pissarro, Auguste Rodin, Théo van Rysselberghe, Oskar Kokoschka en Edvar Munch. De nieuwe wereld Palace of Fine Arts. Foto: Harry Peer Een voorbeeld van het originele karakter van de tentoonstelling op het vlak van onderwijs: Maria Montessori herself richtte een "glass classroom" in voor 21 jonge kinderen in de leeftijd van drie tot zes. Ze hadden nooit eerder op school gezeten. Drie maanden lang werkten de kinderen in de klas met Helen Parkhurst (de latere grondlegster van het Daltononderwijs) als leidster. De leerlingen waren actief van negen tot twaalf uur. Vanachter een glazen wand konden de bezoekers zien wat er zich in de klas afspeelde. Het maakte grote indruk op het publiek. Het was één van de trekpleisters van de expositie en zette de mensen aan tot denken over het belang van goed en plezierig onderwijs. Een heel ander schouwspel was de assemblagelijn van Henry Ford die massaproductie mogelijk maakte. De mensen keken hun ogen uit naar de arbeiders die aan de lopende band snel en vaardig het beroemde T-Fordje in elkaar zetten. Iedere 10 minuten reed er één van de band. De meeste bezoekers zagen voor het eerst van hun leven een vliegtuig en dan nog wel van een stuntvlieger. De mensen werd ook de gelegenheid geboden aan allerlei activiteiten deel te nemen, voorstellingen te bezoeken, dingen te kopen, tot aan de T-Fords toe. Van alle prachtige gebouwen op het terrein van de wereldtentoonstelling een eeuw geleden heeft San Francisco slechts één icoon overgehouden, maar die koestert ze dan ook en is daarom een paar keer gerestaureerd, het Palace of Fine Arts, een enorm neoklassiek gebouw, half omringd door een vijver. Het is een architectonisch kunstwerk van Bernard Maybeck. Evenveel bewondering destijds, maar helaas afgebroken, riep de Tower of Jewels op, een 130 meter hoge wolkenkrabber versierd met honderdduizenden stukjes gekleurde glaskristallen. Fel verlicht door vijftig krachtige elektrische schijnwerpers genoten mensen er op kilometers afstand van. Deelnemende partijen aan de PPIE vergaten de wereld om hen heen niet. De vrouwenemancipatie werd omarmd en er werden krachtige vredesoproepen gericht aan de strijdende partijen in Europa. Golden Gate Bridge. Foto: Harry Peer De wereldtentoonstelling van 1915 spreekt blijvend tot de verbeelding. In 2015 wordt er op uiteenlopende manieren aandacht aan besteed. Op allerlei plekken worden lezingen, rondleidingen, debatten, symposia en concerten gehouden en films vertoond. In het de Young Museum in het Golden Gate Park is een selectie van schilderijen tentoongesteld uit 1915. Laura A. Ackley heeft een schitterend boek geschreven: San Francisco’s Jewel City. The Panama-Pacific International Exposition of 1915. Een tweede mooie publicatie is van Lee Bruno, Tales about San Francisco’s 1915 Pan-Pacific International Exposition. Er zijn tentoonstellingen op diverse plekken in de stad: om te beginnen in de ruimte achter het Palace of Fine Arts en voorts in het gebouw van de California Historical Society in Mission Street. Hier trof ik in een vitrine warempel twee sierlijke klompjes uit het Nederlandse paviljoen aan. Terwijl in Europa de landen elkaar in een vernietigende oorlog bestreden werd in 1915 aan de andere kant van de oceaan de wissel omgezet naar de beloften, uitdagingen en dromen van een nieuwe wereld met macht en aanzien voor de Verenigde Staten.