Het jaar 716, een ver verleden Bonifatius in Dorestad Harry Peer In deze bijdrage over "het jaar 16 door de eeuwen heen" blijven we dicht bij huis in Nederland en gaan terug naar een ver verleden: het jaar 716. Dorestad, het huidige Wijk bij Duurstede, werd toen beschouwd als zo ongeveer de belangrijkste plaats in Noordwest-Europa, aangedaan door handelslieden uit omringende landen en missionarissen uit Groot-Brittannië. "Wij zijn geen stomme honden en zullen niet zwijgen. Wij zijn geen dagloners die voor de wolven vluchten, maar behoedzame herders die over hun kudde van Christus waken, die aan belangrijke en gewone mensen, aan rijken en armen, aan alle rangen en standen, de wil van God verkondigen" - Bonifatius, toen hij aan zijn zending begon in een brief aan bisschop Cuthberth van Canterbury. "Mijn werk lijkt nog het meest op dat van een hond die blaft en ziet hoe dieven en rovers het huis van zijn heer plunderen en verwoesten, maar bij gebrek aan helpers alleen nog wat kan grommen en janken" - Bonifatius op oudere leeftijd in een brief aan aartsbisschop Cuthberth van Canterbury. Reliëf van de aankomst van Bonifatius in Dorestad in 716, ingemetseld in de muur van de Grote Kerk in Wijk bij Duurstede - foto: Harry Peer. Rijke havenstad Museum Dorestad, tentoonstelling over de heilige Bonifatius en zijn tijd. Vroeger leerden we op de lagere school, beter gezegd werd ons ingeprent, dat de heilige Bonifatius in 754 bij Dokkum door de heidense Friezen was vermoord. De kerk had er weer een martelaar bij en wij een jaartal dat we naast die van 1600 van de Slag bij Nieuwpoort nooit meer zouden vergeten. Minder bekend is dat de Benedictijner monnik dertienhonderd jaar geleden in het voorjaar van 716 de oversteek van Londen naar Dorestad maakte. Op dat moment was hij 44 jaar oud en luidde zijn naam Wynfreth. Enkele jaren later gaf paus Gregorius II hem de naam Bonifatius (brenger van het goede). Amsterdam bestond destijds nog niet, zou pas een millennium later van zich laten horen. Dorestad was een grote, bruisende havenstad gelegen op de splitsing van (Kromme) Rijn en Lek en op het grensgebied van de Friezen en de Franken. Hier ontmoetten kooplieden uit heel Nederland, Scandinavië, Engeland, Duitsland en Noord-Frankrijk elkaar. Een veelheid aan producten wisselde van eigenaar: vis, wol, zout en wijn, pelzen, bont, barnsteen, aardewerk, glas, molenstenen, lakens, zwaarden en ander wapentuig; ook slaven werden verhandeld. Vanuit deze bloeiende handelsplaats in het Friese Rijk dat zich langs de kust in een brede strook uitstrekte van het huidige Zuidwest Nederland naar Noordwest Duitsland, begon de missionaris zijn zendingswerk. Hij is er maar kort geweest, maar in Wijk bij Duurstede vinden ze de landing van Bonifatius belangrijk genoeg om ons het woord van God nog eens te laten horen en de eenzijdige associatie van de stad met de vernielzuchtige Noormannen wat af te zwakken. Na de plundering en verwoesting van Dorestad door de Vikingen in 863, ontstond later vlakbij Wijk bij Duurstede dat in 1300 stadsrechten kreeg van Gijsbrecht van Abcoude. In Dorestad verdienden handelaren, ambachtslieden, boeren en vissers hun brood. Archeologische vondsten getuigen van hun leven, wonen en werken. Meerdere nationaliteiten troffen elkaar in deze plaats. Voor missionarissen was het naast Utrecht een uitvalsbasis voor hun bekeringswerk. We nemen in deze Middeleeuwse stad al de trekken waar van de zeventiende-eeuwse koopman en dominee, archetypen van de Nederlandse cultuur. De functies van het verloren gegane Dorestad gingen over op andere steden zoals Utrecht, Tiel en Deventer. Voor W.A. van Es (oud-directeur van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek en emeritus hoogleraar aan de Vrije Universiteit, pre- en protohistorie) vormt Dorestad het begin van Nederland als handelsnatie. Wantrouwen Bonifatius en Willibrord zijn de bekendste missionarissen van overzee die bijdroegen aan de kerstening van het Friese en Frankische rijk. Hun bekeringswerk kwam soms in de verdrukking door de conflicten tussen de Friese en Frankische vorsten. We hoeven ons er niet over te verbazen dat de te bekeren heidenen in het noorden wantrouwend opkeken naar de missionarissen. Gerlof Verwey schrijft: "Het wapen van de Franken tegen de Friezen was zeer duidelijk het Evangelie geworden. Immers wie gekerstend was, richtte vanzelf zijn blik naar de enige christelijke vorst in deze gewesten, dat wil zeggen die der Franken." Voor dat doel wilden de Frankische vorsten best Angelsaksische predikers de gelegenheid geven het Evangelie uit te dragen. Het gevolg van hun zendingsarbeid was dat zij in deze streken op den duur de culturele eenheid van de heidense Noordzeebeschaving verbraken. Vanaf zijn vroege jeugd had Bonifatius in een klooster vertoefd. Het reizende bestaan in het tweede deel van zijn leven op het Europese vasteland steekt sterk af tegen het kloosterlijke leven, waarin hij was opgegroeid. Bonifatius was de zoon van welgestelde ouders, een ontwikkeld man, een geleerde die het Latijn voortreffelijk beheerste en goed kon schrijven. Door hem geschreven brieven zijn een kostbare bron van informatie over zijn belevenissen, zienswijzen, godvruchtigheid en de kringen waarin hij verkeerde. Zijn doel was om de heidense bevolking te bekeren en een kerkelijke organisatie op te bouwen. Bonifatius leren we kennen als een vroom en rechtlijnig mens. Indachtig Paulus was voor Bonifatius het Woord van God het zwaard der kerk. Hij heeft veel bekeringen op zijn naam staan, wordt geëerd in Duitsland waarvan hij de patroonheilige is en als de "apostel van de Duitsers" door het leven gaat. Onversaagde missionaris In 744 stichtte Bonifatius de abdij van Fulda. Als aartsbisschop van het hele Germaanse missiegebied zetelde hij in Mainz. Bonifatius was een man van kaliber en onderhield contacten met paus en curie te Rome en de Friese, Frankische en Longobardische vorsten. Bonifatius leefde in een roerige tijd met de dwarse heidenen in het noorden en oosten die hij wilde bekeren en de fanatieke moslims die vanuit het zuiden oprukten, het Iberisch eiland bezetten en uiteindelijk een halt werden toegeroepen in de Slag bij Poitiers in 732. Vanwege het vuur van zijn zending zag Bonifatius de betekenis over het hoofd van de traditionele religieuze gevoelens en gebruiken van de mensen die hij wilde bekeren. Hij gaat de geschiedenis in als de missionaris die onversaagd heilige bomen omhakte en afgodsbeelden verbrijzelde, waarmee hij de heidenen (lees: anders gelovigen) ofwel vrees inboezemde ofwel tot razernij bracht. Het kan ook diplomatieker en verzachtender worden geformuleerd; predikant Piet de Jong uit Wijk bij Duurstede in zijn bijdrage aan de gedenkbundel Bonifatius in Dorestad: "Zijn kracht zocht hij in een confronterende verkondiging van de genadige aanwezigheid van God, niet in simpele aansluiting bij de bestaande religie." In de katholieke overlevering past het voorbeeld van de Donareik die Bonifatius met één slag velde, waarna een bliksemschicht meteen daarop de stam in stukken sloeg. De heidenen die hier diep van onder de indruk waren, bekeerden zich vervolgens tot het christendom en Bonifatius bouwde met het hout van de Donareik een kerk. Uiteindelijk wreekte die onverzettelijke houding van Bonifatius zich aan het eind van zijn leven toen hij al 82 was. Martelaarsdood Postzegel van Bonifatius, uitgegeven in 1954; twaalfhonderd jaar na zijn dood. In het voorjaar van 754 vertrok de bejaarde Bonifatius voor zijn laatste missionaire ronde vanuit Utrecht naar het noorden van Friesland. Hij voelde zijn dood aankomen. Bonifatius en zijn schare geestelijken doopten mannen, vrouwen en kinderen, maar het Woord Gods ging er toch niet bij ieder als zoete koek in. Toen Bonifatius met 52 metgezellen bij Dokkum arriveerde, stortten de Friezen zich woedend op de oude missionaris en brachten hem en de zijnen om het leven; 5 juni 754 is de fatale dag. Wat was het motief van de moordenaars? Historici zijn het er niet over eens of het een gewone roofoverval was of dat de daders zich wilden wreken vanwege de schending van hun heiligdommen. Bonifatius moet hen om de één of andere reden diep hebben gekwetst. De overlevering heeft dit voorval een magisch karakter gegeven. Volgens de legende zou Bonifatius door een lansstoot zijn gedood, nadat hij met een evangeliecodex een dolk had afgeweerd. Dat verklaart waarom we Bonifatius vaak zien afgebeeld met een dolk of een zwaard doorboord boek. Kerkhistoricus R.R. Post hield in een in 1944 gehouden lezing De overgang van de Friezen tot het christendom de luisteraars voor dat zij de Friezen niet als "al te primitief" moesten voorstellen. "Deze mannen en vrouwen waren geen halve wilden in dierenvellen gehuld, zoals we zien op sommige schoolplaten en devotieprentjes." Het waren boeren, handelaren en zeevaarders met een zekere beschaving en met "een verstand dat dacht als het onze en een vrije wil, waardoor zij in staat waren te kiezen tussen de oude en nieuwe godsdienst". Zijn constatering is dat de geleidelijke kerstening van Friesland gelijke tred hield met de uitbreiding van het Frankische staatsgezag. Dokkum op de kaart Tegeltableau. Bonifatius is met een door een zwaard doorstoken boek afgebeeld. Met de kruisstaf zou hij een heilige bron hebben doen ontspringen - foto: Harry Peer. Na de moord op Bonifatius en zijn gezelschap volgt een bloedige vergeldingsactie door al bekeerde Friese christenen op hun heidense landgenoten. Bonifatius verkondigde het evangelie en leeft als martelaar voort. Hierover doordenkend. Kunnen we wel spreken van een eervolle dood? Was Bonifatius niet overmoedig geweest door met zo'n grote groep missionarissen overdonderend door het land te trekken? Lokte hij daarmee niet een overval uit? Wie kaatst kan de bal verwachten. Er zijn verschillende soorten martelaren. Ik laat de haatdragende gruwelijke terroristen van de laatste tijd voor wie in het paradijs de beloning lokt van een serie maagden, buiten beschouwing. Bonifatius' dood is toch wat anders dan die van de eerste christelijke martelaren die angstig doch standvastig accepteerden dat ze voor de leeuwen zouden worden gegooid. Maar zij allen stierven met hetzelfde visioen voor ogen, Jezus Christus zal ze in het paradijs liefdevol met open armen ontvangen. De legendevorming van Bonifatius is begonnen op de dag van zijn dood. Het maakt deel uit van de Friese identiteit, zelfs zo dat historicus Marco Mostert de middeleeuwse geschiedenis van de Noordelijke Nederlanden laat beginnen met deze moord. Dokkum zet zich sinds 1984 toeristisch op de kaart met de leuze: "Dokkum: 'n moordstad." Er staat een standbeeld van Bonifatius op de plek waar hij de dood zou hebben gevonden. Ook is de Bonifatiuskapel te bezoeken. Rond de kapel ligt het Bonifatiuspark, ook wel het processiepark genoemd vanwege de veertien kleine kapelletjes die de kruiswegstatie vormen. Er zijn meerdere naar de heilige Bonifatius genoemde kerken in Nederland. Doodzonde dat die aan het Kastanjeplein in Amsterdam-Oost in 1984 is gesloopt. Ik heb er vlakbij gewoond. De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed schat dat de komende tien jaar in Nederland ruim duizend kerken de deuren sluiten. Je hoeft niet religieus te zijn om het belang in te zien van het behoud van de kerken. Alle lof voor de ChristenUnie en het seculiere D66 die het initiatief hebben genomen voor het behoud van monumentale kerkgebouwen, vanwege de cultuurhistorische waarde, omdat ze beeldbepalend zijn in dorpen en steden en een deel van de identiteit van een plaats vormen. De belangstelling dit jaar voor Bonifatius en de tijd waarin hij leefde, is groot en komt van de oprechte gelovige, de leergierige scholier, de belangstellende historicus, de ontkerstende toerist, de commerciële uitbater en nog vele anderen. Een feestelijke herdenking Op zaterdag 28 mei 2016 was er een feestelijke herdenking in de Grote Kerk in Wijk bij Duurstede. Daarbij verwelkomden de organisatoren en de burgemeester gasten zoals de commissaris van de koningin, de burgemeester van Fulda in Duitsland (waar Bonifatius is begraven), twee wethouders uit Dokkum en een bisschop. Het herdenkingsboek Bonifatius in Dorestad - De evangeliebrenger van de Lage Landen – 716 is voor een belangrijk deel geschreven door dominees en priesters. De bijdragen variëren van stichtelijke, waaruit een diep doorleefde spirituele verbondenheid blijkt met Bonifatius, tot de twee boeiende en grondige historische uiteenzettingen van Luit van der Tuuk (conservator Dorestad Museum), getiteld Bonifatius in historisch perspectief. Mgr. Th.C.M. Hoogenboom van het aartsbisdom Utrecht dacht bij zijn lezing mogelijk nog aan het te houden referendum over de Brexit in Groot-Brittannië een maand later. Hij prees de Angelsaksische monnik: "Een Europeaan bij uitstek. Hij versterkte de saamhorigheid van Europeanen." De stille wenk is in Groot-Brittannië niet opgepakt. Beeldhouwer Serge van Druten maakte een reliëf dat is ingemetseld in de buitenmuur van de Grote Kerk aan de Markt. Een bezoek aan Wijk bij Duurstede Bij Wijk van Duurstede gaat de Neder-Rijn over in de Lek. Ooit vervolgde de Rijn van daar via de Kromme Rijn zijn weg langs Utrecht naar Katwijk. Veel publiciteit kreeg Aan de rand van de wereld. Hoe de Noordzee ons vormde (2014) van Michael Pye. Dit fascinerende boek bestrijkt de periode van ruwweg 700 tot 1700. Dorestad is in de beginperiode de centrale stapelplaats van het Friese handelsimperium. De auteur beschrijft de intensieve handelscontacten tussen de landen, de plaatsen en streken langs de kusten van de Noordzee, sociaaleconomisch en cultureel de kraamkamer van onze moderne wereld. Wijk bij Duurstede. Zicht van over de Lek op de stad - foto: Harry Peer. De aanleiding voor een bezoek aan Wijk bij Duurstede is Bonifatius die er dertienhonderd jaar geleden neerstreek, hetgeen de stad nu op vele manieren viert. Het voelt goed om in zijn vermeende voetsporen door de stad te lopen. Bovendien is in Museum Dorestad tot en met 7 december 2016 de wisseltentoonstelling over Dorestad, Bonifatius en het religieuze leven in de Middeleeuwen. Ik heb er met belangstelling rondgekeken. Maar er zijn meer redenen om de plaats te bezoeken, cultuurhistorisch en religieus. En zeker ook toeristisch, want het heeft een mooie oude binnenstad met vele bezienswaardigheden waaronder het marktplein, een paar bijzondere kerken, het oude stadhuis, het kasteel, de molen en fraaie particuliere monumentale panden. Een wandeling langs gebeeldhouwde gedichten door de binnenstad van Wijk bij Duurstede is de kers op de taart. Laten we de politiek niet vergeten. De partijpolitieke verhoudingen in Wijk bij Duurstede weerspiegelen sinds de laatste gemeenteraadsverkiezingen in 2014 misschien wel de komende landelijke. Ik noem alleen de drie grootste fracties. De SP is met 5 van de 19 zetels de grootste in de raad, gevolgd door Groen Links en de VVD met elk 3 zetels. Het uitzicht vanaf de dijk over de lager gelegen weilanden en het water is adembenemend. Wat een mooi Hollands landschap. Ik neem nog even de veertocht heen en weer over de Lek. Drs. P. drong met zijn lied hierover door tot de hitparade in 1973. Op de Lekdijk (nog voor de pont) treffen we het monument van Hendrik Marsman met daarin gegrift het beroemde gedicht Herinnering aan Holland: Monument aan de Lekdijk met het beroemde gedicht van Hendrik Marsman - foto: Harry Peer. Denkend aan Holland zie ik breede rivieren traag door oneindig laagland gaan, rijen ondenkbaar ijle populieren als hooge pluimen aan den einder staan; en in de geweldige ruimte verzonken de boerderijen verspreid door het land, boomgroepen, dorpen, geknotte torens, kerken en olmen in een grootsch verband. de lucht hangt er laag en de zon wordt er langzaam in grijze veelkleurige dampen gesmoord, en in alle gewesten wordt de stem van het water met zijn eeuwige rampen gevreesd en gehoord. Literatuur * Luit van der Tuuk (red.), Bonifatius in Dorestad. De evangeliebrenger van de Lage Landen - 716, Uitgeverij Omniboek, Utrecht 2016. * Ad van Bemmel, sociaal geograaf, inwoner van Wijk bij Duurstede, heeft indrukwekkende publicaties op zijn naam staan over de belangrijke rivierdijken die Wijk bij Duurstede en de omringende omgeving beschermen. We noemen: De Kromme Rijn: waterstaat, onderhoud en gebruik vanaf 1600, Houten: Historische Kring Tussen Rijn en Lek, 1996 en De Lekdijk van Amerongen naar Vreeswijk. Negen eeuwen bescherming van Utrecht en Holland, Uitgeverij Verloren, Hilversum 2009. * S.J. van der Molen, Oorsprong en geschiedenis van de Friezen, Uitgeverij Elsevier, Amsterdam/Brussel 1981. * Gerlof Verwey, Geschiedenis van Nederland. Levensverhaal van zijn bevolking. Uitgeverij Elsevier, Amsterdam/Brussel 1983. * W.A. van Es, Dorestad/Wijk bij Duurstede. De geboorte van een handelsnatie, pp. 114-129, in: Plaatsen van herinnering. Nederland van prehistorie tot Beeldenstorm (Wim Blockmans & Herman Pleij, red.), Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 2007. * Marco Mostert, Dokkum 754, Bonifatius vermoord. De kerstening van het noorden, pp. 86-97, in: Plaatsen van herinnering. Nederland van prehistorie tot Beeldenstorm (Wim Blockmans & Herman Pleij, red.), Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 2007.