Discussieproject over de noodzaak van een nieuwe arbeidsanalyse Door kritiek kan links nieuwe perspectieven ontwikkelen Sjarrel Massop De weg naar een antikapitalistische wereldsamenleving is niet eenvoudig, zoals de serie over de zeventien tegenstellingen van David Harvey aantoonde. Om die reden wil ik een nieuw project beginnen. Ik hoop dat het aanleiding geeft voor veel discussie. Titel: Door kritiek kan links nieuwe perspectieven ontwikkelen. Daarbij richt ik mij op een actueel onderzoek van de grote tegenstelling in het systeem van het kapitalisme: tussen Kapitaal en Arbeid. Wat het kapitalisme als politiek economisch systeem in eerste instantie gedaan heeft, is onderwerping van de arbeid. Daar is het op zo’n geweld(dad)ige manier in geslaagd dat er door de arbeidersklasse al bijna geen verdediging meer mogelijk is tegen de afbraak van de in het verleden bevochten verworvenheden. Toch is de creatieve mens op en door zichzelf de enige waardoor veranderingen kunnen plaatsvinden. Slechts door een nieuw te definiëren arbeidende klasse kan een nieuwe samenleving tot stand komen. Een kritische analyse van wat de arbeid inhoudt in deze fase van het kapitalisme is daarbij onontbeerlijk. Geen kritiek om af te rekenen met en af te branden van wie het fout ziet of doet. Maar kritiek als katalysator die de klassenstrijd weer een humane, strijdbare en levendige impuls geeft op weg naar een leefbare en duurzame samenleving. Arbeid In de kritiek op Karl Marx voeren twee lacunes de boventoon. De eerste is dat hij geen lonkend perspectief heeft geformuleerd voor de nieuwe socialistische samenleving als gevolg van de totale ineenstorting van het systeem. Ik was in Groningen en liep langs het gebouw van de Sociaal-Democratische Bond die in 1885 is opgericht en waarvan Domela Nieuwenhuis de eerste voorzitter was. Op de gedenksteen staat een citaat van Marx dat luidt: Overwegende dat de emancipatie van de arbeidersklasse het werk van de arbeidersklasse zelf moet zijn. Een beter antwoord is er niet mogelijk op de eerste lacune. Er is geen blauwdruk voor een ontwikkeling naar een andere menselijke samenleving. Dat is een onophoudelijk proces van strijd, voortgang en verbetering met als doel meer strijd, voortgang en verbetering. En die kan alleen maar geleid en gevoerd worden door de arbeidersklasse zelf. De tweede lacune betreft het onderscheid tussen de jonge, bevlogen en idealistische Marx, zoals we die kennen van zijn Duitse Ideologie van 1845, en de wetenschappelijke Marx van zijn sublieme analyse van het kapitaal als politiek economisch systeem. 1 Deze lacune betreft ook de verbinding tussen de twee 'typen' Marx die 'geobjectiveerd' kunnen worden door zijn opvattingen over de arbeid, een begrip waarover Marx zich uitgebreid uitlaat in de Duitse Ideologie. Hij komt er in zijn latere geschriften krachtig op terug, maar deze zijn iets moeilijker te volgen. Nu, dat is precies het nieuwe project dat ik beoog. De kritische vraag is of de arbeid zoals Marx daarover dacht nog altijd bruikbaar in onze tijd. Voor velen is dit een retorische vraag waar het antwoord 'nee' op luidt. Dat is vaak te kort door de bocht, omdat deze ‘velen’ de gedachten van Marx niet of onvoldoende kennen. De opdracht is dus in het latere werk van Marx die geschriften te zoeken die iets specifieker over de arbeid gaan. Dat lijkt me goed mogelijk. Om te beginnen met het nooit gepubliceerde zesde hoofdstuk Die Resultate dat ik voor het Marxistisch Internet-Archief (MIA) vertaald heb. 2 Dit geschrift heeft Marx als bron, namelijk zijn studie: Zur Kritik der Politischen Ökonomie, Manuskripte 1861-1863. Deze manuscripten zijn in tweeën uit te splitsen. 1) De delen twee, drie en vier betreffen de theorieën over de meerwaarde die later door de Karl Kautsky zijn uitgegeven als het vierde deel van Het Kapitaal. 2) De delen één, vijf en zes vormen een gedegen onderzoek en daarmee de basis van zowel het hierboven genoemde zesde hoofdstuk als van Marx' gedachten over de arbeid als categorie van de politieke economie. (Die teksten ga ik ook voor het MIA vertalen, aangevuld met de manuscripten van 1858-1861 die een voorzet vormen voor de manuscripten van 1861-1863. Mijn bron is daarbij de MEGA2, de Marx Engels Gesamtausgabe, een zeer betrouwbare herschrijving van de originele geschriften van Marx.) Opportunisten Marx gebruikt regelmatig de term sycofant. Te vertalen als een pluimstrijker, een kontkusser, kortom een opportunist die met 'fraaie frasen' niets anders doet dan heulen met het kapitaal. Ook tegenwoordig kennen we daar voldoende voorbeelden van. De kerngedachte van de sycofant is dat het politieke economische systeem van het kapitalisme nog niet zo slecht is en dat de problemen die het met zich meebrengt intern opgelost kunnen worden. Dat is dus een tegenstelling in zichzelf en daarmee wordt mensen zand in de ogen gestrooid. Geheel in tegenspraak met de overweging van Marx zelf, zoals gebeiteld in de Groningse steen. De sycofanten werpen zich namelijk, in hun diverse pluimage op als de redders, de betweters van de parlementaire democratie, de ontkenners van de klassenstrijd, de mensen die alle klassen afgezworen hebben en dus ook de strijd. Ze worden echter langzaam maar zeker, nu het systeem weer in een ernstige, politieke en economische crisis gekomen is, afgerekend op hun stroopsmeerderij. Waarom begin ik hierover? Wel om twee redenen. Ten eerste om de term voor serieus links te behouden en te voorkomen dat ook deze gekaapt wordt. Ten tweede kan het begrip dienen als onderscheid om de te verenigen arbeidersklasse, of wat daarvoor in de plaats komt, op alle thema’s te verbinden: klassenstrijd, rassendiscriminatie, recht op vrije organisatie, emancipatie van vrouwen en seksueel anders geaarden en eenieder die om welke reden dan ook uitgesloten wordt van het samenleven. Een sycofant is dus het symbool voor hoe het dus niet moet. Kritiek welkom Karl Marx overleed in 1883. Hij had Friedrich Engels en zijn dochter Eleanor (Tussy) benoemd tot zijn literaire erfgenamen. Zij waren het die, tot hun eigen verbazing, het zeer omvangrijke archief met talloze manuscripten, studies, brieven en schriften aantroffen en publiceerden grote delen. Zo zijn veel waardevolle documenten behouden gebleven, Het is de verdienste van de Internationale Marx-Engels Stichting (IMES) dit allemaal verzameld te hebben en uit te geven in de MEGA2. De manuscripten van 1861-1863 maken daar deel van uit en vormen de basis van dit project. Het project Door kritiek dus. Min of meer vergelijkbaar met de eerdere behandeling van de zeventien tegenstellingen van David Harvey. Tijdens de vertaling wil ik belangrijke passages die ook voor onze tijd relevant zijn, verzamelen in wat ik noem fragmenten. Deze verwerk ik dan in een aantal artikelen (extra's in het jargon van webzine Solidariteit) die ik tracht van commentaar te voorzien en in een serie samenvoeg. De integraal vertaalde tekst van Zur Kritik der Politischen Ökonomie, Manuskripten 1861- 1863 zal in delen waarschijnlijk bij het MIA te volgen zijn. Op die manier is de volledige tekst voor belangstellenden beschikbaar. Het is een hele klus, waarmee behoorlijk wat tijd gemoeid zal zijn. Door kritiek op de inhoud die van harte welkom is, kan ik er mede achter komen of dit project zinvol is. Ik wil een impuls geven aan een discussie over een nieuwe arbeidsanalyse. Wat mij betreft nodig, ook in de strijd tegen de sycofanten. 1 Zie: www.marxists.org/nederlands/marx-engels/index.htm1845 (terug) 2 Zie: www.marxists.org/nederlands/marx-engels/index.htm1864 (terug)