"Nu wij" - SP en de verkiezingen Kritiek op het programma van Amersfoort Sjarrel Massop De scheiding tussen revolutionairen en sociaaldemocraten is al oud. Begonnen denk ik rond 1875, toen Marx en Engels hun kritiek op het programma van Gotha schreven. Die kritiek was fundamenteel en doorwrocht en biedt vandaag goede aanknopingspunten voor een beoordeling van het SP-programma dat zich richt op de verkiezingen van de Tweede Kamer, 15 maart 2017. De titel is "Nu wij". Kritiek dient niet afbrekend te zijn, maar de intentie hebben de verdere analyse van de complexe ontwikkeling van het kapitalistische systeem te prikkelen. Het programma van de SP is, met al zijn tekortkomingen, het enige in de aankomende verkiezingen dat voor een voortgaande discussie de moeite waard is en bovendien aanzienlijk beter dan het vorige. Een compliment voor de ontwikkeling van de SP is dan ook op zijn plaats. Het programma is verrassend compleet en heeft een sociale signatuur. Er is dus geen reden om er met een gestrekt been in te gaan. Wel is er alle aanleiding het debat 'op links' te (her)openen. De staat De kritiek op Gotha was gericht op het programma van de sociaaldemocratische partij van Duitsland en voornamelijk opgesteld door Ferdinand Lasalle, oorspronkelijk een revolutionair.1 Marx en Engels hebben hartelijk met hem gecorrespondeerd en pas later met hem gebroken. Dat ging vooral over de rol van de staat en dat is ook het belangrijkste kritiekpunt op het programma van Gotha geworden. Deze rol heeft geleid tot een groot historische misverstand bij vele navolgers die zich erop beroepen Marx gevolgd te hebben. Marx zag de rol van de burgerlijke staat als een verlengstuk van het politieke economische systeem van het kapitalisme. Hij was er een voorstander van de instituties van de staat te gebruiken om het programma van een antikapitalistische samenleving naar voren te brengen. Net zoals hij er voor was om de macht van de staat te grijpen. Hij zag echter in een niet kapitalistische samenleving geen rol weggelegd voor een staat en zijn repressieve, bureaucratische instituties. Overigens, Gotha is het Duitse stadje waar toen het hoofdkantoor van de Duitse sociaaldemocratische partij was gevestigd, in Amersfoort bevindt zich vandaag het partijcentrum van de SP. De inhoud van het programma van Gotha stond dicht bij een samenleving zoals Marx en Engels die voor ogen hadden, zeker op het gebied van sociale vraagstukken. Dat van Amersfoort staat daar veel verder vandaan. De kern van de kritiek op "Nu wij" sluit dan ook aan op de grote afstand die het programma heeft tot een gewenste maatschappij. Geconcentreerd op twee punten: 1) de strategie van het programma en 2) de machtsvorming om een sociaal antikapitalistisch programma te realiseren. Illusie en oppervlakkigheid De benadering van de SP is erg gericht op de (mede)verantwoordelijkheid voor de uitvoering van een sociaal programma. De nare consequentie is dat dit ongetwijfeld leidt tot ernstige concessies. Feitelijk is de strategie daarmee bijkans suïcidaal. Niet alleen vanwege de inhoud, maar de concessies leiden ook tot een veel minder sociaal programma dan de SP voor ogen heeft. Bovendien schaden ze een kritische analyse van de politieke economie van het kapitalisme. Concreet. In het vorige programma was de stimulering van het midden- en kleinbedrijf één van de belangrijkste speerpunten. Dat zou de grote banenmotor zijn. Maar inzicht in het kapitalisme als systeem moet onvermijdelijk tot het besef leiden dat alle productie en handel winst beogen. Dat betekent zoveel mogelijk besparen op arbeidskosten. Dat gaat dus ook op voor het midden- en kleinbedrijf dat zich niet kan en wil onttrekken aan deze wetmatigheid. Een investeringsbank voor meer werkgelegenheid, een onderdeel van het verkiezingsprogramma van de SP, is om die reden een illusie. Nog een voorbeeld. De SP werpt zich op als de grote bestrijder van de marktwerking. Een zeer nobel streven, maar het probleem is dat een grondige uitleg ontbreekt. Marktwerking betekent dat de resultaten van een productieproces in eerste instantie producten zijn met een commerciële inhoud; het feit dat ze nuttig zijn, is een bijzaak. Marx maakt hier immers het onderscheid tussen ruilwaarden en gebruikswaarden. Tot slot een derde kritiekpunt op de strategie. De SP roept op tot de 'kleine klassenstrijd’. Mijn hart begon sneller te kloppen, toen ik het las. Gaat het dan toch gebeuren dat mijn SP oproept tot de klassenstrijd? De teleurstelling werd groot, toen ik de omschrijving las. Een voorbeeld van vervreemdende afstand tot een kritisch beoordeling van het systeem. De kleine klassenstrijd betreft het gevecht voor kleinere klassen in het onderwijs. Hard nodig, maar dit terzijde. Een zich socialistisch of sociaal noemende partij die op deze manier een karikatuur maakt van de echte klassenstrijd, is van haar fundamenten losgerukt en hard op weg de 'ideologische veren' af te schudden zoals de PvdA dat ruim twintig jaar geleden deed. Machtsvorming Wie is of vormt toch die 'wij' die zo prominent in de titel van het programma staat en voortdurend in de tekst terugkeert? Deze vraag brengt me op het kritiekpunt van de vorming van de macht. Is de SP aan de beurt om te gaan regeren? Ik hoop oprecht van niet. Electoraal wijzen de peilingen uit dat wat zich een beetje links mag noemen in Nederland niet boven de 40 procent uitkomt. Dus zal coalitievorming onontkoombaar zijn. Waartoe dat de afgelopen vier jaar heeft geleid, is inmiddels bekend. Is 'wij' dan het symbool van de hoop dat die 40 procent uitgroeit tot meer dan 50? En wie horen daar dan bij, PvdA en Groen Links? Zijn 'wij' in staat het onderlinge gekrakeel bij te leggen en met linkse partijen in ieder geval een lijstverbinding aan te gaan. Om vervolgens als voorwaarde te stellen dat er de komende vier jaar niet één van de drie meeregeert als één van de andere uitgesloten wordt. Vooruit de Partij van de Dieren en 50Plus mogen ook tot 'wij' gerekend worden. Of is 'wij' alles wat zich enigszins links noemt in Nederland, al of niet georganiseerd in partij of sociale beweging? Deze kwestie bracht een brief in herinnering die Friedrich Engels in zijn kritiek op het Program van Gotha aan Wilhelm Bracke schreef:2 [Er is] "in het geheel geen sprake van de organisatie van de arbeidersklasse als klasse door middel van de vakvereniging. En dat is een zeer belangrijk punt, want dat is de eigenlijke klasseorganisatie van het proletariaat, waarin het zijn dagelijkse strijd tegen het kapitaal uitvecht, waarin het zich schoolt en die op het ogenblik bij de ergste reactie [...] gewoonweg niet meer kapot gemaakt kan worden. Bij het belang dat deze organisatie ook in Duitsland krijgt, zou het naar onze mening absoluut noodzakelijk zijn haar in het program te vermelden en zo mogelijk een plaats voor haar open te laten in de organisatie van de partij." Hier maakt Engels een belangrijk punt als het om 'wij ' gaat. De vakbeweging is zo belangrijk in de sociale (klassen)strijd dat het absoluut noodzakelijk is haar te betrekken in het dagelijkse partijwerk en nadrukkelijke aandacht te geven in het programma. Mensen die werkelijk deelnemen aan de praktijk van het vakbondswerk dienen een plaats in te nemen in de socialistische partij. Helaas voorziet het programma daarin niet. 1 Zie: https://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1875/1875gotha.htm (terug) 2 Idem, p. 47. Wilhelm Bracke (1842-1860), een Duitse socialist, uitgever en boekhandelaar. Hij steunde Marx en Engels in de strijd tegen 'opportunistische en reformistische tendensen'. (terug)