extra
Zeventien tegenstellingen en het einde van het kapitalisme - David Harvey 1Tegenstelling 12 - Verschil tussen inkomen en rijkdomSjarrel Massop 2 Het is 23 juni 2016, de dag dat de Britten stemmen over blijven in de Europese Unie of vertrekken. De vraag is wat zo'n besluit bijdraagt aan de overleving van het kapitalistische systeem. De exponentieel gegroeide verschillen tussen inkomen en rijkdom worden er niet kleiner door. Integendeel de politieke complicaties zullen dusdanig groot zijn dat noch Britten, noch Europeanen toe zullen komen aan de aanpak van de werkelijke problemen. Het verschil tussen inkomen en rijkdom is een wezenlijk probleem, het thema van de twaalfde tegenstelling. Harvey gebruikt de term 'wealth', Marx spreekt van 'Reichtum'. Waar het in beide gevallen om gaat, is het totale maatschappelijke surplus dat alle mensen hebben opgebouwd door arbeid. Rijkdom lijkt mij daarvoor de beste term.
De schijn van de welvaartsstaatDe 'welvaartsstaat', zoals die in veel westerse landen is opgebouwd, was zeker niet socialistisch. Het is een systeem dat gebaseerd is op mannelijk dominantie en daarom erg paternalistisch. Het was of is zelfs behoorlijk pro kapitalistisch in de betekenis dat het repressief is geworden en bureaucratisch in zijn benadering naar de mensen die het zou moeten bedienen. Dit heeft ertoe geleid dat deze welvaartsstaat 'onbetaalbaar' werd en niet in staat de oorspronkelijke functie te realiseren van een eerlijker verdeling van inkomen en rijkdom.
We zijn getuigen van de opkomst van een wereldwijde plutocratie (geldheerschappij); Trump en de Clintons zijn niet uit te sluiten. Een heerschappij die beschikt over de wereldmacht en feitelijk in handen is van weinig maar zeer rijke mensen. De bedreiging voor de balans tussen productie en realisatie in de globale economie is duidelijk voelbaar. Er is bijvoorbeeld wel in Latijns Amerika een beweging gaande geweest om de sociale ongelijkheid te reduceren door staatsingrijpen, maar de geweldige problematiek die zich nu manifesteert in Brazilië en Venezuela speelt het kapitaal op een nare wijze in de kaart. 
Typering van het kapitalismeDoor de tekst heeft David Harvey een aantal aspecten vervlochten die de basis vormen voor een analyse van het verschil tussen inkomen en rijkdom, die het kapitalistische systeem typeren en zich nu ook aan de wereld manifesteren. Hier samengevat in de vorm van stellingen.
* De voorwaarden voor verdeling volgen op de productie van de rijkdom. Daarbij is het criterium niet dat de producenten van de rijkdom, de arbeidersklasse, een meer dan evenredig deel krijgen. Rijkdom ontstaat slechts door kapitalistische productieprocessen waarbij de arbeiders meer waarde produceren dan nodig is voor de sociaal noodzakelijke reproductie.
* Het kapitaal wordt alleen geïnvesteerd in het voortbrengen van banen als deze rendement opleveren. Veel economisch herstel in deze tijd gaat niet gepaard met het herstel van de werkgelegenheid: 'jobless recovery' (baanloos herstel). Dit betekent ook dat het kapitaal probeert om wat het als onproductieve arbeid beschouwt, productief te maken. Onproductieve arbeid is vanuit het perspectief van het kapitaal immers arbeid die geen meerwaarde schept. Bijvoorbeeld de verzorging van demente bejaarden is onproductieve arbeid, hoewel het maatschappelijk bijzonder humaan en nuttig is. Het levert het kapitaal geen winst op. Het is precies om deze reden dat het kapitaal op zoek is naar nieuwe bronnen voor meerwaarde, bijvoorbeeld door marktwerking in de zorg en het onderwijs.
Onvermijdelijke crisis
Er zijn twee manieren waarop dit systeem kan vastlopen, een combinatie van die twee is niet uit te sluiten - het kapitalisme komt onvermijdelijk in crisis.
David Harvey concludeert hieruit terecht dat als alle kapitalisten proberen te leven van de rente van hun uitgezette kapitaal, van de winsten uit de handel en uit het media kapitaal, of erger door het speculeren in aandelen of leven op de revenuen van het kapitaal, dan is de enig mogelijke uitkomst een catastrofale crisis. Revolutionair perspectiefEen beroep doen op de moraal van het systeem van het kapitaal heeft geen zin. Tegen kapitalistisch opportunisme en querulant gedrag is geen wetgeving opgewassen. Onze hoop vestigen op quasi burgerlijke democratie heeft na ruim 150 jaar ervaring aangetoond ook geen soelaas te bieden. Een groot probleem is dat in de traditionele centra van het kapitalistische systeem - Europa, Japan en de Verenigde Staten - de arbeidersklasse ernstig verzwakt is. De precarisering van de arbeid maakt dat mensen die nog een gegarandeerde baan hebben niet staan te popelen deze op het spel te zetten door in verzet te komen tegen het systeem.
Harvey vraagt zich af waar het breekpunt van het systeem is voor revolutionaire hervormingen. Hij denkt dat een hervormingsbeweging rond de terugdringing van sociale ongelijkheid een grote kans bevat op weg naar een revolutionaire omvorming. Daar zijn volgens mij twee grote risico's aan verbonden. Ten eerste blijft het systeem, langer dan gewenst, in stand. We moeten selectief zijn in de keuzes die we maken, waarbij we de andere samenleving in het oog moeten houden. Ten tweede kan het leiden tot apathie, zeker als we niets doen aan de vervreemding. Vervreemding is dat we ons niet meer kunnen identificeren met wat we doen of maken. De vervreemding van de arbeid voorop.
|
Het netto-effect van al deze aspecten en deze analyse is dat er een wereldwijde trend is naar de terugdringing van het aandeel van de arbeid in het sociale product. Dit is niet helemaal volgens de formulering van Harvey, omdat het zou kunnen betekenen dat kapitaal in staat is om waarde en daarmee inkomen en rijkdom te produceren en dat is niet zo. Veel kapitaal is 'geobjectiveerde' arbeid, hetgeen wil zeggen dat bijvoorbeeld robots het resultaat zijn van menselijke arbeid. Ze zijn daarnaast niet in staat te produceren zonder menselijk handelen. Een robot komt slechts in actie als een mens deze aanzet, in werking zet.