Een kortere werkweek - zes uur per dag De echte analyse van het Zweedse experiment Olivier Pintelon 1 Al ruim twee jaar zijn de ogen van de wereld gericht op een experiment in het Zweedse rusthuis Svartedalen. Daar werkten 23 maanden lang de verpleegkundigen zes in plaats van acht uur per dag. Onlangs berichtten sommige media voorbarig dat het Zweedse experiment was geflopt. Maar wat is de echte analyse van het experiment? De eerste resultaten zijn alvast bemoedigend. De zesurendag bij Svartedalen blijkt niets dan voordelen te hebben voor het personeel. En de rusthuisbewoners rapporteren een meer kwalitatieve zorg. De kostprijs blijft wel een discussiepunt, maar een geleidelijke aanpak en een heroriëntering van bestaande bijdragekortingen kan mogelijk soelaas bieden. Inspirerend Zweden is trendsetter qua sociaal beleid. Na de Tweede Wereldoorlog werd een welvaartsstaat uitgebouwd die qua omvang en 'scope' zijn historisch vergelijk niet kent. Zweden wordt dan ook vaak beschouwd als het 'walhalla van de universele welvaartsstaat'. 2 Ook om arbeid en gezin te combineren, zijn de Zweden voorlopers. Er is een ruim aanbod aan publieke crèches en er zijn lange zorg- en ouderschapsverloven. Vaak dient het 'Scandinavisch model' dan ook als inspiratiebron voor de rest van Europa. Ook nu wordt met stijgende interesse gekeken naar de experimenten met de kortere werkweek. Wordt de 30-urenweek het nieuwste Zweedse exportproduct? Enigszins tot mijn verbazing pakte Het Laatste Nieuws op 4 januari 2017 uit met de kop "Zweeds experiment met zesurige werkdag geflopt". Nog voor een definitief evaluatierapport werd gepubliceerd, verklaarden bepaalde media de 30-urenweek al dood en begraven. Niets lijkt echter minder waar. Ondanks de kostprijs van het experiment, werden immers voor het verplegend personeel en de rusthuisbewoners uitsluitend positieve resultaten vastgesteld. Hier volgt wat duiding bij het experiment in het Zweedse rusthuis Svartedalen. De informatie is afkomstig uit een evaluatierapport naar aanleiding van achttien maanden zesurige werkdag en van rechtstreekse contacten met de onderzoeker Bengt Lorentzon. 3 Allereerst wat achtergrond bij het experiment in Göteborg. Hoe werd het precies georganiseerd? En wat is de politiek-maatschappelijke achtergrond? Vervolgens: de resultaten en tenslotte de relevantie van het experiment voor het debat over de kortere werkweek. 4 Welwillend formuleer ik 'vier lessen van Svartedalen'. Contouren Sociale innovatie ontstaat in rusthuizen en .... ijzermijnen. De eerste invoering van de zesurige werkdag gebeurde immers in het verre Lapland, in de mijnstad Kiruna. De 30-urenwerkweek zag er al in 1989 het daglicht. Door het gebrek aan systematische evaluatie, bleef de invloed echter betwist. De (politieke) polemiek die toen ontstond, wordt nu vermeden door het experiment vanaf het begin wetenschappelijk te laten volgen. Het is niet de eerste keer dat wordt geëxperimenteerd met een zesurige werkdag in de Zweedse zorgsector. In de jaren 1990 vonden er al experimenten plaats in rusthuizen in Oslo, Stockholm, Helsingborg, Umea en Malmö. De resultaten waren echter niet altijd éénduidig. Een constante was evenwel een daling van het ziekteverzuim. De 30-urenweek is ook niet beperkt tot de (semi-)publieke sector. Het meeste gekende, maar geenszins unieke, voorbeeld is dat van het Toyota Services Centre in Göteborg. Daar was een kortere werkdag noodzakelijk om de klant langere openingstijden te kunnen aanbieden. 5 Het stadsbestuur van Göteborg besliste in april 2014 om het experiment met de 30-urige werkweek op te zetten. Het project ging van start op 1 februari 2015 en duurde tot eind december 2016. De expliciete bedoeling was om de langetermijneffecten van de kortere werkweek in kaart te brengen. Politiek was het project van bij de start controversieel. De stad wordt bestuurd door een linkse coalitie van sociaaldemocraten, groenen en de Zweedse 'linkse partij’ (Vänsterpartiet). De oppositie in Göteborg is sterk tegen het project gekant en diende in 2015 al een motie in om het experiment met onmiddellijke ingang te staken. Ze beschouwt het louter experimenteren met arbeidsduurverkorting als een verspilling van publieke middelen. In een notendop Het experiment vond plaats in het rusthuis Svartedalen. Gedurende 23 maanden werkte het verplegend personeel er zes uur per dag; op weekbasis 30 uur waar dat voorheen 38,25 uur was. Vanaf de start van het experiment werden in het rusthuis Svartedalen 14,86 voltijdse equivalenten aangeworven om de 'klok rond verzorging' te voorzien. Om de resultaten te kunnen vergelijken, werd gewerkt met een dubbele controlegroep: enerzijds het rusthuis Solängen en anderzijds al het verplegend personeel van de stad Göteborg. De rusthuizen Svartedalen en Solängen werden gekozen omwille van de onderlinge vergelijkbaarheid. Buiten de verkorting van de werkweek in Svartedalen vonden er geen andere ingrepen plaats. Het experiment beoogt de effecten van een zesurendag in kaart te brengen op het vlak van: gezondheid van het verplegend personeel, kwaliteit van de verleende zorg en de economische effecten. De wetenschappelijke begeleiding gebeurt door de consultant PACTA Guideline - in overleg met experten van de universiteiten van Göteborg en Stockholm. De evaluatie gaat op basis van vragenlijsten, gestructureerde interviews en administratieve data. Door verschillende bronnen te combineren, werd enigszins tegemoet gekomen aan het risico op sociaal wenselijke antwoorden en het mogelijk optreden van het ‘Hawthorne-effect’. 6 Resultaten De hieronder aangehaalde cijfers zijn afkomstig van een evaluatierapport naar aanleiding van achttien maanden zesurendag. Eind april 2017 wordt een definitief evaluatierapport verwacht. Het tussentijdse rapport beschrijft allereerst de invloed op de gezondheid van het verplegend personeel. Gedurende de proefperiode treedt er een verbetering op van de gezondheidssituatie van de verpleegkundigen - vooral bij 50-plussers. Tabel 1 beschrijft de zelf gerapporteerde gezondheid, de alertheid en het percentage verpleegkundigen dat stelt geen stress te hebben. Na achttien maanden 30-urenweek zijn al deze indicatoren beter in Svartedalen, terwijl de cijfers aan de start van het experiment vergelijkbaar waren. Tabel 1 Na 18 maanden Zelf gerapporteerde goede gezondheid Alertheid Afwezigheid stress Actieve Levensstijl Svartedalen 77 procent 75 procent 72 procent 68 procent Solängen 49 procent 38 procent 45 procent 49 procent Nationale gezondheids-enquête 66 procent Een kortere werkweek zet tevens aan tot bewegen. In Tabel 1 wordt dagelijkse beweging gedefinieerd als dertig minuten per dag actief zijn door bijvoorbeeld te wandelen, te lopen, te fietsen, enzovoort. Na achttien maanden hadden de verpleegkundigen in Svartedalen een meer actieve levensstijl - ook in vergelijking met de doorsnee Zweed. De verbeterde gezondheid van het personeel Svartedalen uit zich ten slotte in de lage cijfers voor langdurig ziekteverzuim (minstens vijftien dagen). Vooral bij de groep 50-plussers is het effect uitgesproken. Bij die oudere werknemers ligt het ziekteverzuim na achttien maanden ongeveer op de helft van de cijfers in Solängen. Tabel 2 Langdurig ziekteverzuim 50 jaar en ouder 35-49 jaar jonger dan 35 jaar Svartedalen 6,6 procent 3,4 procent 0,5 procent Solängen 13,5 procent 11,0 procent 1,5 procent Ook de ervaringen van de rusthuisbewoners werden gemonitord doorheen het experiment. Wat de kwaliteit van de zorg betreft, rapporteren de bewoners van Svartedalen een meer positieve ervaring. Het personeel doet meer activiteiten met de bewoners zoals wandelen in de open lucht, zingen en dansen. Indirect heeft het experiment in Göteborg hierdoor misschien een extra argument opgeleverd voor arbeidsduurverkorting: de kwaliteit van de dienstverlening. Vooral voor persoonlijke diensten zoals zorg is het niet ondenkbaar dat goede arbeidsvoorwaarden een positieve invloed hebben op de geleverde dienstverlening. Ten slotte is er de economische invloed van het experiment. Wat is het kostenplaatje? En welk effect heeft de 30-urenweek op de jobcreatie? Om in de 'klok rond verzorging' te voorzien, werden er in februari 2015 14,86 voltijdse equivalenten (VTE) aangeworven. Tijdens het experiment werkten er hierdoor 82 verpleegkundigen in Svartedalen. De aanwerving van de aanvullende verpleegkundigen bracht een aanzienlijke kost met zich mee. Doorheen de proefperiode werden wel dalende uitgaven voor ziekteverzuim en overuren opgetekend. Uiteindelijk heeft het Zweedse experiment over een periode van achttien maanden een totaal kostenplaatje van 9.699.703 Zweedse Kronen (SEK), dat is 1.026.236 euro. Het rapport oppert wel dat, indien we de besparingen op werkloosheidsuitkeringen in rekening brengen, de nettokost daalt tot SEK 4.694.274 (495.761 euro). 7 Vier lessen Wat leert het experiment in het rusthuis in Göteborg ons nu eigenlijk? De resultaten bevestigen oude inzichten, maar leveren ook nieuwe perspectieven op. We kunnen vier lessen uit Svartedalen onderscheiden. Allereerst bevestigen de resultaten dat een kortere werkweek leidt tot een betere gezondheid. De wetenschappelijke literatuur staat bol van de studies die aantonen dat té lange werkweken (langer dan 50 uur) wegen op de gezondheid. Het experiment in Göteborg toont echter aan dat ook een daling van 38 naar 30 uur al substantiële gezondheidswinst kan opleveren. Ten tweede is het verband tussen een kortere werkweek en de kwaliteit van de zorg opmerkelijk. Dat is een weinig gehoord argument in het debat. Werknemers die minder lang werken, zijn fitter en in betere gezondheid. En dus wordt de dienstverlening beter? Het klinkt alleszins aannemelijk. Geldt dat dan ook voor andere persoonlijke diensten? Zou je als kapper meer tevreden klanten hebben als je minder uren klopt? Voer voor verder onderzoek. Ten derde kan een kortere werkweek tewerkstelling creëren, al blijft de vraag of het kostenefficiënt is. Arbeidsduurverkorting lijkt op het eerste zicht meer aangewezen om tewerkstelling te behouden, dan om nieuwe jobs te creëren. Deze intuïtieve stelling is in lijn met de ervaring bij Volkswagen. Ten slotte zet de kostprijs aan tot een geleidelijke invoering. Grosso modo kan een kortere werkweek op drie manieren worden gefinancierd: arbeidsduurverkorting met loonverlies, door stijgende productiviteit om te zetten in korter werken of door de overheid financieel tussenbeide te laten komen. De meest aangewezen weg lijkt deze van de geleidelijke aanpak door een stijgende productiviteit om te zetten in korter werken. Sectoren en jobs waar de productiviteit trager stijgt, kunnen we ondersteunen door een heroriëntering van bestaande bijdragekortingen. Het experiment in Svartedalen laat echter ook enkele vragen onbeantwoord. Kan een kortere werkweek helpen om arbeid en gezin meer in evenwicht te brengen? En is arbeidsduurverkorting de manier om de loonkloof tussen mannen en vrouwen te dichten? Alhoewel gendergelijkheid een cruciale rol speelt in de hernieuwde aandacht voor een kortere werkweek, stond deze niet centraal in het experiment. 8 Debat, een blijver Sommige media waren er als de kippen bij om het experiment in Göteborg als 'gefaald’ te verklaren. De realiteit is enigszins anders. Voor personeel en rusthuisbewoners had de zesurendag niets dan voordelen. En dat het experiment geld heeft gekost, hoeft niemand te verbazen. De logische optie lijkt deze van de geleidelijkheid door stijgende productiviteit om te zetten in kortere werkweken. De overheid kan die trend ondersteunen door bestaande bijdragekortingen te heroriënteren. Het maatschappelijk debat over de kortere werkweek zal alleszins niet vlug gaan liggen. Daarvoor is de vraag naar een betere combinatie arbeid-gezin en naar meer werkbaar werk te groot. 1 Overgenomen, iets ingekort, uit De WereldMorgen België, 23 februari 2017 - www.dewereldmorgen.be - De kortere werkweek Eerder verschenen in het Vlaamse magazine Samenleving en Politiek (terug) 2 Belangrijke kanttekening is evenwel dat de Zweedse welvaartsstaat een grondige 'make-over' onderging sinds het midden van de jaren negentig van de vorige eeuw. Sinds twee decennia is er sprake van substantiële ‘recommodificatie’. Strikt genomen, zou je kunnen stellen dat enkel het Noors sociaal systeem nog volledig voldoet aan de oorspronkelijke uitgangspunten van de Scandinavische welvaartsstaat. Meer informatie: www.centrumvoorsociaalbeleid.be -CSB Working Paper 12 10_November 2012.pdf (terug) 3 Zie: olivierpintelon.files.wordpress.com - Evaluatierapport Göteborg na 18 maanden (pdf, 1,5 MB, Zweeds). (terug) 4 Op dit moment bestaat er nog geen definitief evaluatierapport. Dit wordt verwacht tegen eind april 2017 en voorgesteld op een colloquium aan de Universiteit van Göteborg. (terug) 5 In Finland werden in de jaren negentig subsidies gegeven voor deze specifieke vorm van arbeidsduurverkorting. Zie onder meer de evaluatiestudie van Pekka Peltola: Working time reduction in Finland. (terug) 6 Het Hawthorne-effect houdt in dat mensen die weten dat ze gevolgd worden, hun gedrag zullen aanpassen. (terug) 7 Op macroniveau is deze redenering moeilijk door te trekken, aangezien de werkenden niet altijd hetzelfde profiel hebben als de werklozen. In die optiek zijn de werklozen niet altijd geschikte vervangers. (terug) 8 De verpleegkundigen werd wel gevraagd of de zesurendag inloed had op de verdeling van het huishoudelijk werk. Dat bleek niet het geval te zijn. Sommigen vreesden voor een negatief effect op gendergelijkheid, aangezien 97 procent van de verpleegkundigen in het experiment vrouwelijk zijn. (terug)