welkom
extra
Solidariteit

Project "Door kritiek nieuwe perspectieven ontwikkelen"

De eindiging van het kapitalisme - deel acht

Wolfgang Streeck/Sjarrel Massop

Een artikel van Wolfgang Streeck ''Hoe het kapitalisme zal eindigen''1 is de aanleiding voor een nieuwe bijdrage aan het project ''Door kritiek nieuwe perspectieven ontwikkelen''.2 Dat project gaat over de actualisering van de tekst van Marx Zur Kritik, der politischen Ökonomie, Manuskripten 1861-18633 die als uitgangspunt dient voor een kritisch commentaar van Sjarrel Massop op het baanbrekende werk van Streeck.4

Gezien de lengte brengt Solidariteit het geheel uit als een feuilleton van acht extra's. Hierbij deel acht, de laatste dus. De commentaren (en toelichtingen) van Sjarrel volgen de beschouwingen van Streeck en zijn herkenbaar aan een eigen lettertype en beginnen 'inspringend'.

Foto van Wolfgang Streeck

Wereldwijde anarchie

Wolfgang Streeck bespreekt een vijftal ordeverstoringen, het onvermogen van het kapitalistisch systeem om nationaal en globaal een overlevingsperspectief te ontwikkelen. Deze keer ter afronding: de wereldwijde anarchie. Eerder ging de aandacht naar stagnatie (extra 334-2), oligarchische herverdeling, plundering van het publieke domein en corruptie (extra 335-2).

Het wereldwijde kapitalisme heeft een centrum nodig om zijn buitengebieden veilig te stellen en te voorzien van een geloofwaardig monetair beleid. Tot de jaren twintig van de vorige eeuw is deze rol vervuld door Engeland en vanaf 1945 tot de jaren zeventig door de Verenigde Staten. In de tussenliggende jaren, toen een centrum ontbrak en verschillende machten de aspiratie hadden die rol op zich te nemen, was er een tijd van chaos - economisch zowel als politiek. Stabiele relaties tussen de valuta van de landen die deelnemen aan de kapitalistische wereldeconomie zijn essentieel voor handel en kapitaal, Beide stromen over de nationale grenzen die op hun beurt weer essentieel zijn voor de accumulatie van kapitaal. Ze moeten als laatste toevluchtsoord door een wereldbankier veiliggesteld worden.
Een effectief centrum is ook vereist om de regimes in de periferie te steunen om lage prijzen voor de grondstoffen te aanvaarden. Bovendien is lokale samenwerking nodig om de traditionele oppositie te blokkeren die zich verzet tegen de kapitalistische landroof buiten de ontwikkelde wereld.

Mondiale destabilisatie

Het tegenwoordige kapitalisme heeft steeds meer last van de wereldwijde anarchie, aangezien de Verenigde Staten minder in staat zijn hun rol van na de Tweede Wereldoorlog te spelen en een multipolaire wereld zich niet aftekent. Terwijl er (nog?) geen grote machtsbotsingen zijn, wordt de functie van de dollar als internationale reservemunt bestreden. Dat kan ook niet anders bij de dalende prestaties van de Amerikaanse economie, haar stijgende niveau van publieke en private schulden en de recente ervaringen met verschillende zeer destructieve financiële crises. De zoektocht naar een internationaal alternatief leidt tot niets, omdat de Verenigde Staten zich niet kunnen veroorloven het privilege op te geven om zich via de eigen valuta in een schuldenlast te brengen. Bovendien hebben de op stabiliteit gerichte maatregelen, door internationale organisaties op bevel van Washington, meer en meer geleid tot destabilisatie in de periferie van het systeem. Bijvoorbeeld de inflatie bubbels die in landen als Brazilië en Turkije veroorzaakt zijn door de kwantitatieve matiging in het centrum.

Spotprent van zakenman die United States Treasury opblaast als een ballon

Militair gezien zijn de Verenigde Staten sinds de jaren zeventig verslagen of doodgelopen in drie grote oorlogen. Daarom zullen ze in de toekomst waarschijnlijk terughoudender zijn met ingrepen door grondtroepen in lokale conflicten. Nieuwe hoogontwikkelde geweldsmiddelen worden ingezet om samenwerkende overheden gerust te stellen en het vertrouwen in de Verenigde Staten aan te wakkeren tot een wereldwijde garantie voor oligarchische eigendomsrechten en als een veilige thuishaven voor oligarchische families en hun schatten.
Daaronder vallen ook: zeer geheime 'speciale eenheden' die potentiële vijanden opsporen en uitschakelen, onbemande vliegtuigen die iedereen doden waar ook ter wereld, onbekende aantallen mensen dwingen te bekennen en martelen in een wereldwijd systeem van geheime gevangenkampen, alles omvattende controle van potentiële opposities met behulp van de 'big data' technologie. Of dit alles voldoende zal zijn om de wereldorde te herstellen, mag echter betwijfeld worden - in het bijzonder gezien de opkomst van China als een effectieve economie en in mindere mate de militaire rivaliteit ten opzichte van de Verenigde Staten.

Toenemend verval

Samengevat, het kapitalisme als sociale orde, bijeengehouden door de belofte van een onbegrensde collectieve vooruitgang, bevindt zich in een kritische positie. Groei maakt plaats voor wereldwijde stagnatie. Waar de economische progressie voortduurt, is ze minder en ongelijker. Het vertrouwen in de kapitalistische geldeconomie is niet meer dan een groeiende berg beloften, waarvan het steeds onwaarschijnlijker is dat ze waargemaakt worden.
Sinds de jaren zeventig heeft het kapitalistische centrum drie opeenvolgende crisis ondergaan van inflatie, publieke financiën en private schulden. Vandaag, in een onrustige overgangsfase, hangt zijn overleven af van centrale banken die het systeem voorzien van onbeperkte 'synthetische' geldmiddelen. Stap voor stap breekt het huwelijk met de democratie, het kapitalistische wapen sinds 1945. Op de drie fronten van de commodificatie - arbeid, natuur en geld - zijn de regelende instituties ingestort. Instituties die voor het 'bestwil' van het kapitalisme diens race moesten bedwingen.

Na de uiteindelijke overwinning van het kapitalisme over zijn vijanden is er geen politieke kracht in beeld die het systeem opnieuw kan opbouwen. Het is getroffen door ten minste vijf alles aantastende ordeverstoringen waarvoor geen herstel bij de hand is: afnemende groei, oligarchie, afsterving van het publieke domein, corruptie en internationale anarchie. Op basis van het huidige rapport van het historisch kapitalisme kan een lange en pijnlijke periode verwacht worden van toenemend verval, oplopende spanningen, breekbaarheid en onzekerheid, een constante opeenvolging van 'normale ongelukken' die niet noodzakelijk maar heel goed mogelijk zich op een schaal zullen voordoen als de wereldwijde instorting van de jaren dertig.

De bijdrage van Wolfgang Streeck is een prima aanzet voor een analyse van het tegenwoordige kapitalisme. Hij zoekt de oplossingen niet bij voorbaat binnen de mogelijkheden, maar in de ware aard van het systeem. Daarbij legt hij terecht een systematische verbinding tussen de politiek, de macht om het systeem te organiseren, en de economie om dat zo effectief en efficiënt mogelijk te doen.
Hij ziet dat er zowel op politiek als op economisch gebied een confrontatie tussen kapitaal en arbeid plaatsvindt die niet meer harmonieus opgelost kan worden. De kemphanen kapitaal en arbeid zijn beide dusdanig verzwakt dat ze met alle beschikbare middelen niet meer in staat zijn het systeem als zodanig in stand te houden. Mij lijkt dat ook één van de redenen voor de ineenstorting van de sociaaldemocratie. Een politieke stroming die heeft gedacht het systeem door collaboratie te kunnen redden, maar daarmee het systeem een dienst heeft bewezen die volstrekt averechts is uitgepakt. De sociaaldemocraat die zich links noemt, is grotendeels vervreemd van de idealen en van de traditionele achterban.

Onderbelicht door Streeck is het effect van de technologie op de wijzigende verhouding tussen arbeid en kapitaal in de productieprocessen. Dat geldt ook voor de daarop volgende accentverschuiving van het productie naar het mercantiele kapitaal (G-W-G', kopen om te verkopen) en naar het financierkapitaal (G-G'). Of zoals Piketty het verwoordde: het kapitaal rendeert steeds meer als financiering van schulden. Het vijfde deel van Marx' Manuscripten 1861-1863 gaat heel expliciet in op het 'mercantiele kapitaal' dat gelijk is aan het handelskapitaal dat actief is in de circulatieprocessen van het kapitaal.
Ik zie zich een verschuiving voltrekken, waarbij het productiekapitaal meer en meer verdrongen wordt door het mercantiele en het financiële kapitaal. Daarbij spelen schulden een grote rol, net als het krediet. Deze kwestie zal ik binnenkort uitwerken.
Maar eerst een ander probleem. Streeck snijdt dat ook aan: de commodificatie. In de termen van Marx: de kapitalistische productie kan slechts voortbestaan, wanneer ze ruilwaarde produceert. Polanyi (extra 332-2) besprak al dat er problemen zijn met de commodificatie van arbeid, natuur en geld. Het kapitaal kan niet anders dan ook deze gebruikswaarden omzetten in ruilwaarden voor de markt, omdat anders de kapitalistische accumulatie of groei stagneert. Marx behandelt dat uitgebreid in het eerste deel van de Manuscripten. Wezenlijk voor het begrip van het systeem van kapitalistisch produceren en daarom dus erg belangrijk.
Deze twee punten ter verbetering van de analyse ven de huidige situatie van het kapitalistisch systeem staan op de agenda. Ten eerste: al is de leugen van het kapitalisme nog zo snel, alles wordt 'waar' (commodity) en ten tweede: het kapitalisme moet terug naar af. Als het zich niet meer met de productie redt, dan zeker niet met de handel. Dat is overigens wel wat 'het kapitalisme' probeert.

Mijn conclusie uit wat Streeck ons heeft geboden, is dat links het initiatief herneemt, zich herpakt, de klassieke sociale bewegingen opnieuw opbouwt - de vakbeweging, de vrouwenbeweging, de antiracisme beweging, de vredesbeweging, de milieubeweging - en dat ze al die bewegingen met elkaar verbindt in een politieke en economische strijd buiten de politieke instituties om. Instituties die immers slechts dienen als politiek sycofanten, oftewel als hielenlikkers van het kapitaal. Kortom, Vertrouwen op eigen kracht, zeker nu de wereldwijde anarchie zo prominent op de loer ligt.


1 Wolfgang Streeck, How Will Capitalism End? In: New Left Review 87, May-June 2014. Vertaling en bewerking: Sjarrel Massop. (terug)
2 Zie voor de eerste bijdrage in het project: Solidariteit, extra 317-2, 11 december 2016.
Zie voor de eerdere delen van dit feuilleton:
eerste deel:extra 326-1, 16 april 2017,
tweede deel:extra 327-2, 30 april 2017,
derde deel:extra 328-2, 14 mei 2017,
vierde deel:extra 330-2, 28 mei 2017,
vijfde deel:extra 331-2, 11 juni 2017,
deel 6a:extra 332-2, 25 juni 2017,
deel 6b:extra 333-2, 9 juli 2017,
deel 7a:extra 334-1, 23 juli 2017.
deel 7b:extra 335-2, 6 augustus 2017.
(terug)
3 De tekst van Marx zal in stappen integraal vertaald op het Marxistisch Internet-Archief verschijnen. Het eerste stuk staat er inmiddels op - www.marxists.org (terug)
4 Na deze serie volgt dit najaar een nieuwe die specifiek ingaat op de marktwerking en het neoliberale kapitalisme. Daarin wordt een verbinding gelegd tussen het idee van Marx over de rol van de 'waren' en de visie van Polanyi over de beperkte mogelijkheden van een verdere 'commodificatie'. Daarmee kan dan de actualiteit van Marx aangetoond worden. (terug)