welkom
extra
Solidariteit

Project "Door kritiek nieuwe perspectieven ontwikkelen"

De eindiging van het kapitalisme - deel vijf

Wolfgang Streeck/Sjarrel Massop

Een artikel van Wolfgang Streeck "Hoe het kapitalisme zal eindigen" 1 is de aanleiding voor een nieuwe bijdrage aan het project "Door kritiek nieuwe perspectieven ontwikkelen".2 Dat project gaat over de actualisering van de tekst van Marx Zur Kritik, der politischen Ökonomie, Manuskripten 1861-1863 3 die als uitgangspunt dient voor een kritisch commentaar van Sjarrel Massop op het baanbrekende werk van Streeck.

Gezien de lengte brengt Solidariteit het geheel uit als een feuilleton van acht extra's. Hierbij de vijfde. De commentaren (en toelichtingen) van Sjarrel volgen na de beschouwingen van Streeck en zijn herkenbaar aan een eigen lettertype en beginnen 'inspringend'.

Tegenmacht

Jezus  lijdt door consumentisme Waarom zou het kapitalisme, los van zijn beperkingen, in crisis zijn als er niet langer een oppositie is die de naam waard is? Toen het communisme ineenstortte in 1989, werd dit wereldwijd gezien als de uiteindelijke overwinning, als het einde van de geschiedenis. Zelfs vandaag, na 2008, blijft het oude links op de rand van de afgrond, terwijl een nieuw links tot nu toe gefaald heeft zich te presenteren. De massa's, de armen en de machtelozen, en ook mensen die het relatief goed hebben, lijken stevig in de greep van het consumentisme, waarbij collectieve goederen, collectieve actie en collectieve organisatie uit de mode zijn.

In een vorig deel schreef Wolfgang Streeck dat zich geen perspectief aandient om het kapitalisme van de uiteindelijke ondergang te redden. Van links noch van rechts. Een negatief beeld dat weinig aan de verbeelding overlaat. Toch is een scenario van een verongelukkend systeem niet aannemelijk. En zo dat al het geval zou zijn, dan zou het zich als een ramp voordoen. Er is daartoe echter geen reden. De vele kleine incidenten, waarover Streeck spreekt, zullen alle op zichzelf aanleiding geven tot verzet. Wanneer dat gebundeld wordt, is er een tegenmacht die met de nodige politieke bewapening wel een perspectief kan bieden op een andere menselijke samenleving.

Mondialisering

Waarom zou het kapitalisme niet blijven bestaan, het is immers de enige speler in de arena. Is het bij gebrek aan beter of is er een andere reden? Op het eerste gezicht is er inderdaad veel dat tegenspreekt dat het kapitalisme dood is, ongeacht het uitgebreide geschrijf op de historische muur. In zoverre het ongelijkheid betreft, raken mensen eraan gewend, in het bijzonder met de hulp van het publieke vermaak en de politieke onderdrukking.
Verder zijn er voorbeelden te over van regeringen die herverkozen worden en op sociale uitgaven bezuinigen en de publieke diensten privatiseren. Een beleid gericht op meer geld voor de eigenaren van het geld. Wanneer we de vernietiging van het milieu bezien, dan gaat het vergeleken met de menselijke levensverwachting traag. Dus kan ieder van ons het ontkennen, terwijl we er mee leren leven.

Technologische vooruitgang die tijd kan kopen, zoals 'fracking', kan nooit uitgesloten worden. En als er grenzen zijn aan de bevrediging van het consumentisme, dan zijn we daar nog niet dichtbij. En helemaal niet wanneer aanpassingen aan regiems die meer tijd en levens gebruiken, gezien worden als een competitieve uitdaging en kansen voor een persoonlijk resultaat. Culturele definities van een goed leven zijn altijd zeer rekbaar geweest. Bovendien kunnen ze heel goed nog verder opgerekt worden om de afstemming aan de opmars van de commodificatie mogelijk te maken. Tenminste zo lang als radicale of religieuze oplevingen die het kapitalisme niet tegenhouden, onderdrukt kunnen worden, of worden gebagatelliseerd of gemarginaliseerd. Tenslotte worden de meeste huidige theorieën over stagnatie slechts toegepast op het westen. Niet op China, Rusland, India of Brazilië, landen waarop de grenzen van de economische groei op het punt staan te veranderen. En ook niet op nog maagdelijke landen die staan te wachten om geschikt gemaakt te worden voor kapitalistische vooruitgang.

Demonstratie tegen fracking

'Commodificatie' is een basisbegrip in Marx' analyse van het kapitalistisch systeem. De kapitalistische productie is ingericht op het maken van ‘waren’, producten of ‘commodities’. Deze ‘waren’ hebben een dubbele functie en daarmee een dubbele waarde. Ze hebben een gebruikswaarde, een nuttige functie die in een behoefte voorziet. Daarnaast hebben ze een ruilwaarde, een waarde die het mogelijk maakt een commodity op de markt te ruilen. Omdat een ruilwaarde een meerwaarde heeft door de wijze waarop de kapitalistische productie plaatsvindt, is het systeem erop gericht om ruilwaarden te produceren. Dat verklaart vanuit kapitalistisch oogpunt het streven naar commodificering.
We zien het proces van commodificeren verschuiven over de economische sectoren. De ontwikkeling van het kapitalisme als systeem is vanuit historische oogpunt te zien als een verschuivend proces van 'waren'. Van landbouw naar maakindustrie, commerciële dienstverlening, reproductie van arbeid en kapitaal. Meer sectoren zijn er niet. Globaal gezien voltrekt deze ontwikkeling zich ongelijk. De oorspronkelijke kern van het kapitalisme, West-Europa en Amerika, is in de fase aanbeland om de commodificatie van de reproductie van de arbeid en het kapitaal. Bijvoorbeeld de zogenoemde marktwerking in de zorg. De samenvatting van deel 1 van de manuscripten 1861-1863, kan daar licht op werpen.

Pyrrusoverwinning

Mijn [Streeck] stelling is dat het ontbreken van een oppositie eigenlijk meer een nadeel kan zijn voor het kapitalisme dan een voordeel. Sociale systemen drijven op interne heterogeniteit, op een veelvuldigheid van organisatieprincipes dat ze beschermt tegen zichzelf en tegen de volledige overgave aan één enkel doel. En daarmee tegen de uitsluiting van andere doelen, waarop ook gelet zou moet worden om het systeem duurzaam te houden.
Het kapitalisme zoals we het nu kennen, heeft grotelijks geprofiteerd van de opkomst van bewegingen tegen de wet van de winst en de markten. Socialisme en vakbondsstrijd hebben door een rem te zetten op de commodificatie, voorkomen dat het kapitalisme zijn niet kapitalistische bronnen vernietigd heeft. Denk aan vertrouwen, geloof in het goede, altruïsme, solidariteit binnen families en gemeenschappen en dergelijke. Onder het Keynesianisme en het Fordisme is de min of meer loyale oppositie tegen het kapitalisme, verzekerd en heeft deze geholpen om een toenemende vraag te stabiliseren, vooral in tijden van recessie. Toen de omstandigheden gunstig waren, heeft de arbeidersklasse zelfs gediend als een hefboom voor de productiviteit. En wel door het kapitaal te forceren meer in zee te gaan met geavanceerde productieconcepten.

Massaal op het slappe koord

Het is in deze betekenis dat Geoffrey Hodgson (econoom, aanhanger van het marxistische denken die meent dat instituties het sociale leven bepalen) aangegeven heeft dat het kapitalisme alleen kan overleven zolang het niet volledig kapitalistisch is. Het heeft namelijk zichzelf, of de maatschappij waarin het gevestigd is, nog niet ontdaan van de noodzakelijke onzuiverheden. Vanuit deze optiek kan de zege van het kapitalisme over zijn oppositie gezien worden als een Pyrrusoverwinning. Dat wil zeggen dat de bevrijding van de tegenwerkende – soms ongemakkelijke –krachten het kapitalisme in feite heeft ondersteund. Zou het kunnen zijn dat het overwinnende kapitalisme zijn eigen grootste vijand is geworden?

Ondanks de opkomst van het populisme en extreem rechts, waarvan geen antikapitalistische houding is te verwachten, is er zeker hoop dat veel mensen zich weer gaan herenigen om het kapitalisme en zijn verschijningsvormen te bestrijden. Zoals tegen de schijnbare democratie, de repressie en het volledig gebrek aan solidariteit; tegen het racisme, seksisme, gebrek aan respect voor de medemens en de natuur.
En dat is ook hard nodig. Erop vertrouwen dat het systeem op eigen kracht zal ineenstorten, is gevaarlijk. Het moet gestopt worden om een grotere vernietiging tegen te gaan. Zeker zo belangrijk is dat er een democratische kracht komt die vorm geeft aan het nieuwe systeem, de nieuwe samenleving, de nieuwe sociale orde. Daar is geen blauwdruk voor, maar wachten op het moment dat het verwerpelijke politiek-economisch systeem van het kapitalisme is uitgeraasd, kan dodelijk zijn.
Marx riep al op dat alle proletariërs van alle landen zich zouden moeten verenigen, wellicht is het precariaat de nieuwe stuwende kracht, een klasse waarin het proletariaat zich wonderwel kan thuis voelen. Nodig is beslist een actuele analyse van de stand van zaken van het huidige kapitalisme.

Standbeeld afwerende houding

1 Wolfgang Streeck, How Will Capitalism End? In: New Left Review 87, May-June 2014. Vertaling en bewerking: Sjarrel Massop. (terug)
2 Zie voor de eerdere delen van dit feuilleton:
eerste deel:extra 326-1, 16 april 2017,
tweede deel:extra 327-2, 30 april 2017,
derde deel:extra 328-2, 14 mei 2017,
vierde deel:extra 330-2, 28 mei 2017.
(terug)
3 De tekst van Marx zal in stappen integraal vertaald op het Marxistisch Internet-Archief verschijnen. Het eerste stuk staat er inmiddels op - www.marxists.org (terug)