Vijfhonderd jaar Luther en de Reformatie (2) Een tocht langs Wittenberg, Worms en de Wartburg Harry Peer Binnenkort is het weer Kerstmis, de viering van Jezus' geboorte in een arme stal te Bethlehem. Dat feest hebben katholieken en protestanten in ieder geval met elkaar gemeen. Het afgelopen jaar stond in het teken van vijfhonderd jaar Luther en de Reformatie. Hier het verslag van een zoektocht naar de standvastige gelovige en ketter Maarten Luther in Duitsland. (delen van 343-extra 2, 27 november 2017, keren terug). Luther heeft de Duitsers religieus gezien uit elkaar gedreven, maar daarentegen met zijn vertaling van de bijbel in een aansprekende volkstaal weer een band geschapen die alle Duitsers met elkaar verenigt. De misstanden in de rooms-katholieke kerk, het humanisme en de boekdrukkunst zijn factoren van belang in het ontstaan van de Reformatie/Hervorming. De drukpers maakte dat Luthers geschriften in korte tijd door veel mensen werden gelezen en het protestantisme grote weerklank vond. Luther over de aflatenhandel: Iedere keer dat er een geldstuk in de schatkist klinkt, is er een ziel die uit het vagevuur springt. (…) De aflaat is een schurkenstreek van roomse huichelaars. Luther keerde zich steeds feller tegen de paus: Het pausdom is een grote jachtpartij van de bisschop van Rome. (...) Het kussen van de voeten van de paus moet ophouden. Het is een onchristelijk, ja antichristelijk voorbeeld, wanneer een ellendig, zondig mens zich de voeten laat kussen door iemand die honderd keer beter is dan hijzelf. Nieuwe godsdienst Jezus werd op zijn 33-ste op de heuvel Golgotha buiten de toenmalige muren van Jeruzalem gekruisigd. Maarten Luther nam het stokje op diezelfde leeftijd van de Messias over door op 31 oktober 1517 zijn befaamde 95 stellingen op de deur van de Slotkerk in Wittenberg te spijkeren. In die kerk is op dinsdagmiddag 31 oktober 2017 de grote Reformatieherdenking gehouden. Bondskanselier Angela Merkel, dochter van een Lutherse predikant, is eregast. Voorportaal Slotkerk in Wittenberg; de deur is niet de oorspronkelijke - foto: Harry Peer Op het moment dat Jezus overleed, had hij geen flauw idee dat hij drie dagen later weer zou herrijzen en bovendien het middelpunt zou vormen van een wereldgodsdienst. Toen Luther zich met zijn stellingen tegen de verkoop van aflaten, het machtsmisbruik, de biecht en penitenties (boetedoening in de vorm van gebeden of goede werken) van de rooms-katholieke kerk keerde, had hij evenmin een vermoeden welke verstrekkende gevolgen dat zou hebben. Luther hoopte op hervormingen binnen de kerk, maar zijn euvele daad veroorzaakte een scheuring in de christelijke wereld en vormt het begin van de Reformatie. Schaduwkanten De meningen zijn verdeeld over de kerkhervormer. Luther roept bewondering op voor het feit dat hij zich van een angstige, tobberige, godvrezende, ascetische monnik ontwikkelde tot de ketter die zich met grote persoonlijke moed losmaakte uit de greep van de almachtige rooms-katholieke kerk. Hij tastte de grondslagen van de rooms-katholieke leer aan, drong paus en curie (het ambtelijk bestuursorgaan van de Heilige Stoel) in het defensief en maakte hen belachelijk. Zijn schaduwkanten veroorzaken panische gevoelens. Karen Armstrong in Een geschiedenis van God: ''Luther echter was een rabiate antisemiet en vrouwenhater, walgde en gruwde van seksualiteit en vond dat alle opstandige boeren moesten worden gedood. Zijn leer van een toornige God had van hemzelf een zeer agressieve man gemaakt en men heeft wel eens opgemerkt dat zijn strijdlustige karakter de Reformatie veel kwaad heeft gedaan.'' Op die 31ste oktober 1517 vond er een historische gebeurtenis plaats die vijfhonderd jaar na dato over de hele wereld met name in Duitsland wordt herdacht. Beginjaren Voordat we in de voetsporen van Luther aan de reis langs Wittenberg, Worms en de Wartburg beginnen, eerst iets over zijn jeugd. Hij is op 10 november 1483 geboren in Eisleben. De volgende dag op Sint Maarten krijgt de jongen bij de doop de naam Martinus. Na een jaar verhuisden zijn ouders naar het nabijgelegen Mansfeld. In deze plaats en in Maagdenburg en Eisenach gaat Maarten (Martin in het Duits) naar school. Vader Luther bracht het van boer tot eigenaar van mijnen en smelterijen. Niet onbemiddeld dus, waardoor Luther in aansluiting op het gymnasium in 1501 verder kan studeren aan de universiteit van Erfurt. Op 2 juli 1505 wordt de jonge student op de terugweg van een bezoek aan zijn ouders door een onweer overvallen. De bliksem slaat om hem heen. Angstig geworden roept Maarten de hulp uit van de patroonheilige van de mijnwerkers: ''Help mij, heilige Anna. Ik zal monnik worden.'' Zijn gebed wordt verhoord. Maarten stopt met de studie rechten en treedt twee weken later als monnik toe tot de Orde der Augustijnen. In 1507 al wordt hij tot priester gewijd en begint meteen daarna met de studie theologie die hij in 1508 voortzet in Wittenberg. Luther is een angstige monnik, achtervolgt door gevoelens van zonde, schuld en boete. Hij kan er niet van slapen en kastijdt zichzelf. Luther is broodmager en ziet er fanatiek uit. Hij vindt geen rust voor zijn ziel. Hij heeft er zelf over geschreven: ''Wanneer zich zelfs maar een kleine bekoring van de dood of de zonde voordeed, dan viel ik om en noch het doopsel, noch het monnikenwezen kon mij naar mijn gevoel nog helpen. (…) Ik was dan de meest ellendige mens op aarde. Dagen en nachten bracht ik door met ijdel huilen en in vertwijfeling.'' In Wittenberg leest en onderwijst hij de bijbel. Aangekomen bij de brief van Paulus aan de Romeinen: ''Die door het geloof gerechtvaardigd wordt, zal leven'' (Romeinen 1:17), beseft hij ineens dat niet aflaten of goede werken rechtvaardig maken, maar dat alleen het directe geloof in God rechtvaardig maakt. Een last valt van hem af. Deze reformatorische ontdekking is het eerste fundamentele verschil met de rooms-katholieke leer. Rome in verval Op een mooie zomerdag in juli 2017 kom ik aan op het station van Wittenberg, gelegen in de deelstaat Saksen-Anhalt in het oosten van Duitsland. Luther heeft hier met een enkele onderbreking het grootste deel van zijn leven vanaf 1508 tot zijn dood in 1546 gewoond. Ik ben geen pelgrim, maar laat de kans niet voorbijgaan om het Mekka van de Protestanten in dit bijzondere herdenkingsjaar te bezoeken. Wittenberg was in het begin van de zestiende eeuw een plaats van nog geen vierduizend inwoners aan de toenmalige rand van de beschaving en barbarij. Luther studeerde er filosofie en promoveerde in 1512 tot doctor in de theologie. Luther is eenmaal voor een langdurige reis buiten Duitsland geweest. Eind 1510/begin 1511 vergezelde hij een oudere monnik bij een bezoek aan Rome. Het doel van het tweetal was de paus te vragen de zelfstandigheid van hun groep binnen de Orde der Augustijnen te mogen bewaren. Luther raakte diep geschokt door het verval, de corruptie en de decadentie die hij in de heilige stad aantrof. Later beschimpt hij de paus en zet hem weg als de antichrist en de duivel. In 1514 werd Luther in Wittenberg benoemd tot hoogleraar in de moraaltheologie en predikant. Wittenberg heeft zich jarenlang voorbereid op de viering van vijfhonderd jaar Reformatie en verwacht miljoenen bezoekers. Verrassend genoeg ben ik de enige wandelaar op weg van het station naar de stad, ongeveer een kwartier lopen. Bezienswaardigheden Mijn bezoek leidt naar de bezienswaardigheden van de plaats die wel het Rome van het protestantisme wordt genoemd. Het meest tot de verbeelding spreekt natuurlijk de Slotkerk, waar Maarten Luther op 31 oktober 1517 zijn 95 stellingen tegen de aflaten op de deur nagelde. Voorts, de stadskerk Sankt Marien waar Luther predikte, het Lutherhuis en het huis van Melanchthon (vriend van Luther en mede hervormer). Portretten van Maarten Luther (1483-1546) en Philipp Melanchthon (1497-1560) Het Lutherhuis is het klooster waar Luther als monnik verbleef en waar hij na zijn huwelijk op 13 juni 1525 met de uitgetreden non Katherina von Bora bleef wonen en een groot gezin stichtte. In 1883 is het ingericht als museum. De woonkamer waar Luther met vrouw, kinderen, familieleden, studenten en bezoekers uit binnen- en buitenland beroemde tafelgesprekken voerde, maakt de meeste indruk op me. Gasten hebben aantekeningen van die gesprekken gemaakt. Het waren geanimeerde, gezellige bijeenkomsten waar in een mengelmoes van Duits en Latijn over godsdienstige onderwerpen werd gesproken. Elders wordt Luther een dominant en zelfs tiranniek optreden verweten, maar tijdens de maaltijd met verwante zielen treedt de gastheer naar voren als een wijze, milde persoon die met zijn geestelijk overwicht erin slaagt het gesprek levendig te houden en een hogere wending te geven. In het museum bezoek ik de twee tentoonstellingen. De eerste gaat over de 95 personen die beïnvloed zijn door Luther, van Johann Sebastian Bach tot Martin Luther King. ’s Avonds hoor ik tijdens een lezing dat de vader van de predikant en burgerrechtenactivist dominee was in de Baptistenkerk in Atlanta. Na een reis begin jaren dertig in Duitsland wijzigde hij de voornaam van zijn zoon Michael in Martin Luther. De tweede expositie toont de 95 objecten verbonden met Luther, zoals zijn eigen bijbel, een onbekend portret van hem als Jonker Jörg, handgeschreven brieven, huishoudelijke voorwerpen en zijn testament uit 1542. De stadskerk Sankt Marien is kunstzinnig beroemd vanwege het altaarstuk van vader en zoon Lucas Cranach en politiek berucht vanwege het aan de zuidgevel ingemetselde antisemitische middeleeuwse reliëf de Jodenzeug. Onder aan de voet van de kerk is als tegenwicht in 1988 op de grond een bronzen plakkaat bevestigd met een verwijzing naar de zes miljoen joden die tijdens de Tweede Wereldoorlog in vernietigingskampen om het leven zijn gebracht. Lucas Cranach de Oude (1472-1553) heeft Luther in portretten vastgelegd. Voer voor psychologisch georiënteerde historici en theologen die Luther aan de hand van zijn ouder wordende gelaatstrekken en lichaamsomvang willen duiden. Op het grote marktplein voor het stadhuis schitteren de imposante monumenten van Luther en Melanchthon. Monument Luther op het marktplein in Wittenberg - foto: Harry Peer Enkele stellingen Luthers stellingen trokken ruim de aandacht. We kunnen natuurlijk niet alle 95 stellingen de revue laten passeren, wel enkele spraakmakende. Stelling 1 - ''Doordat onze Heer en Meester Jezus Christus zei: 'Doet boete' enz. (Mattheus 4:17) wilde Hij dat het hele leven van de gelovigen boete zou zijn.'' We laten dit even op ons inwerken. De gevestigde kerk klonk dit vertrouwd in de oren; de mens is een zondaar die daarvoor eeuwig boete moet doen. Maar de moderne mens wordt zwaarmoedig zo niet depressief van de absolute lading. Stelling 36 - ''Ieder christen die oprecht berouw heeft, heeft een volkomen vergeving van straf en schuld, ook zonder aflaatbrieven.'' De uiterste consequentie van deze uitspraak is dat de ware gelovige net zo goed zonder kan en de kerk zijn handeltje kan stoppen. Van stelling 75 zal Rome ontzet zijn geweest: ''Te veronderstellen dat de aflaat van de paus zo krachtig werkt, dat hij een mens zou kunnen vrijspreken van de zonde, zelfs als hij (om iets onmogelijks te noemen) de moeder Gods verkracht had, is krankzinnig.'' Stelling 86 - ''Of: waarom bouwt de paus niet liever de St. Pieterskerk van zijn eigen geld in plaats van dat van de arme christenen, terwijl toch zijn vermogen groter is dan dat van de rijkste Crassus?'' De vergelijking met deze schatrijke Romeinse politicus en slavenhandelaar was in de ogen van de paus een grenzeloze brutaliteit. De andere stellingen zijn al even uitdagend. Het leverde Luther felle kritiek op vanuit de kerkleiding. Silvester Prierias, de opperste rechter in geloofsaangelegenheden: ''Wanneer het bijten eigen is aan honden, dan vrees ik dat je een hond als vader hebt gehad, want jij schijnt voor het bijten geboren te zijn. Bovendien vrees ik dat je door je spitsvondigheden en doordat je je stem tegen de hemel hebt verheven een ongeluk begaan hebt. Ik zie dus niet in, hoe je de banvloek zou kunnen ontlopen. Maar voor het geval je een echte dronken Duitser bent, dan zijn we nog bereid te wachten tot je weer nuchter bent.'' Niet echt een verzoeningsgezind gebaar. Dat laat vijf eeuwen op zich wachten. Aflaten Ezelspaus De Duitse gelovigen betaalden met hun aflaten voor de bouw van de Sint Pieter en voor het verkwistende leven van de Romeinse prelaten - priesters met een hoge bestuurlijke functie. Met een aflaatbrief koopt de gelovige een kwijtschelding van straf die hij/zij na vergeving van de zonden nog in het vagevuur moet ondergaan. De aflatenhandel was volkomen uit de hand gelopen. Zo kon de gelovige ook al aflaten aanschaffen voor zonden die hij mogelijk in de toekomst zou kunnen begaan of kopen voor al overleden familieleden. In de Middeleeuwen was de angst van mensen voor de dood, de hel en het vagevuur alles overheersend. Luther was diep verontwaardigd over de slinkse manier waarop de paus de vrees van de gelovigen voor het hiernamaals uitbuitte door ze het geld uit de zak te kloppen. Alsof je Gods genade zou kunnen kopen. Luther had als biechtvader gemerkt hoe ongelooflijk bang mensen waren voor de dreiging van het vagevuur en mogelijk nog erger het eeuwig branden in de hel. Die pastorale betrokkenheid was voor hem een even grote drijfveer als de financiële kant om zich tegen de aflatenhandel te verzetten. Luther laat zich ongenadig uit over de stad van de paus, een soort Sodom en Gomorra: ''Hoe het toegaat in Rome tart iedere beschrijving. Er wordt gekocht, verkocht, gewisseld, bedrogen, geschreeuwd, gelogen, bedrogen, geroofd, gestolen, gepronkt, gehoereerd, opgelicht en God wordt op alle mogelijke manieren geminacht, zodat de antichrist zelf niet slechter kon regeren. Venetië, Antwerpen en Caïro vallen in het niet naast deze jaarmarkt en koophandel in Rome, zij het dat daar althans enig verstand en recht bewaard blijft, terwijl het hier gaat zoals de duivel zelf het wil.” Naast theologische verschillen en morele bezwaren ging een nationalistisch aspect meespelen in het gevecht met de kerk in Italië. Luther blafte terug: ''Want Rome is de grootste dief en rover, die ooit op aarde is verschenen of daar zal verschijnen. (...) Arme Duitsers die wij zijn. (...) Wij zijn bedrogen! Wij waren de geboren heren en nu dwong men ons het hoofd onder het juk van onze tirannen te buigen. (...) Het wordt tijd dat het mannelijke Duitse volk niet langer de marionet van de paus van Rome is.'' Keurvorsten en bisschoppen in Duitsland waren partij geworden in de lucratieve aflatenhandel en mochten soms een deel van de opbrengst van de aflaten houden. Maar zagen met lede ogen aan dat het grootste deel van het kapitaal het land uitstroomde en de economie benadeelde. Zich los kunnen maken van de dictaten van het Vaticaan zou de eigen positie versterken. Ketters In Heidelberg verdedigde Luther in 1518 zijn opvattingen op het generale kapittel (een soort bestuurscollege) van de Orde der Augustijnen. In Augsburg debatteerde hij op het scherpst van de snede met kardinaal Thomas Cajetanus en in Leipzig met Dr. Johann Eck, zijn grootste tegenstander. Ze slaagden er niet in Luther van zijn standpunt af te brengen. De discussie met Eck was heel gewaagd, want het ging om de vraag of de paus wel echt de opvolger en plaatsbekleder van de apostel Petrus was. Het leidde tot een edict (een schrijven met de kracht van wet) van paus Leo X die Luthers geschriften als ketters, schandelijk en beledigend voor vrome oren wegzette. In Wittenberg kun je naar de plek vlak buiten de stadsmuren bij de Elsterpoort gaan waar Luther op 10 december 1520 het edict in het openbaar verbrandde. Een gedenkteken bij de zogenaamde Luther-eik herinnert aan de gebeurtenis. Op 3 januari 1521 werd Luther door de paus geëxcommuniceerd. Moed kan hem niet worden ontzegd. Criticasters vóór hem waren voor minder op de brandstapel geëindigd. Maar Luther had het grote geluk dat Frederik de Wijze, keurvorst van Saksen, hem beschermde en dat keizer Karel V werd afgeleid door andere zaken zoals de oorlogen met Frankrijk en de Turken. Wittenberg is een charmante, in het protestantisme ondergedompelde, plaats met een kleine vijftigduizend inwoners. Ik ben er een dag geweest, maar ik neem me voor om er zeker nog eens terug te komen. Kernbegrippen Luther en Erasmus als bondgenoten in het streven naar hervormingen. Ze oogsten het woord van God uit 'de goddelijke molen'. Lezend, onderwijzend, reflecterend en debatterend kristalliseren Luthers opvattingen zich in een razendsnel tempo tussen 1517 en 1520 steeds meer uit. Er verschijnen in 1520 vier belangrijke werken van Luthers hand: a) Over de goede werken. b) Aan de christelijke edelen van de Duitse natie, over het herstel van de christelijke stand. c) De Babylonische gevangenschap van de kerk en d) De vrijheid van een christen. Deze uiteenzettingen van Luther zijn inhoudelijk zo sterk, overtuigend, fel en polemisch dat het zovele jaren later nog steeds spannende leesstof is. Om het effect kort te typeren: van 'Rome' blijft niet veel over. De trekken van de nieuwe geloofsleer zijn in 1520 helder. Luther heeft na dit jaar nog veel geschreven, belangrijke geschriften. Sommige van die teksten zijn echter zo stuitend, pijnlijk en lomp en hebben maatschappelijk zo’n verschrikkelijke invloed gehad dat ze de Lutherse kerk blijven achtervolgen. Luthers steeds agressievere houding en taalgebruik staan in schril contrast tot de wellevende opstelling van de humanist Erasmus. Welke zijn de vroeg-reformatorische uitgangspunten? Als eerste, de opheffing van het onderscheid tussen de geestelijkheid en de lekenstand, anders gesteld: de introductie van het algemeen priesterschap van de gelovigen. Een fundamenteel beginsel, de belangrijke bemiddelende rol van de priesters en de hiërarchie van de kerk zijn overbodig. Als tweede, de radicale breuk van Luther met het pausdom. Het gezag van de paus wordt niet meer erkend. Als derde, de verwerping van het canonieke (kerkelijk) recht. De kernbegrippen van Luthers leer worden meestal kort in het Latijn verwoord: sola fida, sola scriptura, sola gratia, solus Christus, soli Deo Glora. * Sola fide, alleen door het geloof is de zondaar rechtvaardig voor God. De rooms-katholieke kerk ziet behoud en redding vervolmaakt in het lidmaatschap van de kerk en het gebruik van de zeven sacramenten, de doop, het vormsel, de eucharistie, de biecht, de ziekenzalving, de priesterwijding en het huwelijk. Ze zijn volgens de kerk door Jezus gegeven en er kan dus niet, zoals bij Luther, worden volstaan met de doop en het avondmaal. * Sola scriptura, alleen de bijbel, het woord van God, telt. Die is voor iedere gelovige toegankelijk en heeft geen priester nodig om hem te helpen. De rooms-katholieke kerk heeft naast de bijbel nog de overlevering, de traditie, als gezaghebbende instantie voor leer en leven. * Sola gratia, alleen door de genade van God hoeft de mens niet meer bang te zijn voor de dood en het laatste oordeel. Het is een gave die God de gelovige rechtstreeks aanreikt. Boetedoening betekent voor Luther een allesbepalende levenshouding. De schuld wordt weggenomen door innerlijk berouw. De priester als bemiddelaar in de biechtstoel ter vergeving van de zonden is niet nodig. Aan Luthers opvatting van de genade ging een grondige kennis van de brieven van Paulus én van het latere werk van Augustinus vooraf. * Solus Christus, alleen Christus bemiddelt tussen God en de mensen. Maria, martelaren, heiligen, priesters, kunnen niet als tussenpersoon dienen om het zielenheil te bewerkstelligen. * Soli Deo Gloria, alleen God komt alle eer toe. Maria- of heiligenverering wordt afgewezen. Het interieur van een rooms-katholieke kerk kan ogen als een bonte kermis, de ruimte van de protestantse kerk leidt tot ingetogenheid. Je hoeft geen theoloog te zijn om te kunnen vaststellen dat Luther de fundamenten van de rooms-katholiek kerk stevig aan het ondermijnen was. Met Luther trad de grootste ketter naar voren sinds het katholieke christendom onder Constantijn in de vierde eeuw de Grote staatsgodsdienst was geworden. Om die reden werd Luther uitgenodigd, bevolen, om zich in Worms zichtbaar voor alle vorsten en bisschoppen in het openbaar te verantwoorden en op zijn ketterse opvattingen terug te komen. Triomftocht Het staat in schoolboeken vermeld. Luther op de dramatische vergadering van de rijksdag in Worms in april 1521 voor een tribunaal, waarvan zelfs keizer Karel V deel uitmaakt. Worms is een stad met zo'n 80.000 inwoners en veel middeleeuwse bouwwerken en ligt aan de Rijn in de deelstaat Rijnland-Palts. Ik bezoek er eerst de Dom, een Romaanse kathedraal met gotische verbouwingen, 110 meter hoog, 27 meter breed, vier torens en twee koepels. Daarna ga ik naar de synagoge (tijdens de Kristallnacht in 1938 totaal verwoest en na de oorlog weer opgebouwd) en de Joodse begraafplaats. Het Nibelungenmuseum is weer van een totaal andere orde. Lang kijk ik rond bij het Luther-standbeeld. Het grootste Luther-monument ter wereld is vervaardigd in 1868. Luther kijkt vanuit de hoogte met zijn hand op de bijbel op ons neer. Op de sokkel de tekst: Hier sta ik. Ik kan niet anders. God helpe me. Amen. Worms, Luther-monument - foto: Harry Peer Voorlopers van de Reformatie omringen de grote Hervormer met daartussen nog weer vorsten, geleerden en symbolische voorstellingen van de Reformatiesteden. Luthers reis vanuit Wittenberg naar Worms was een ware triomftocht geweest. Het bewees dat Luthers boodschap in goede aarde viel. De keizer had hem een vrijgeleide beloofd. Ongetwijfeld zal Luther hebben gedacht aan Johannes Hus die een eeuw daarvoor eveneens een vrijgeleide was toegezegd, maar niettemin meteen na zijn veroordeling tijdens het Concilie van Konstanz op 6 juli 1415 het leven liet op de brandstapel. Luther bouwde voort op Hus. Hus, wiens naam in het Tsjechisch 'gans' betekent, had op de brandstapel nog uitgeschreeuwd: ''Ik ben dan wel een gans, maar na mij zal een zwaan komen waartegen jullie niet zijn opgewassen.'' Luther werd die zwaan en de mooie vogel is dan ook naast de zogeheten Lutherroos een symbool geworden van het lutherse geloof. De gracieuze watervogel siert windwijzers, orgels, kasten, gevelstenen. Rijksban De vertegenwoordiger van paus Leo X in Duitsland was kennelijk bevreesd voor de indruk die Luther op het gezelschap op de rijksdag in Worms zou kunnen maken. Hij probeerde vergeefs Luthers komst te voorkomen: ''Door de openlijke, onzinnige begunstiging van Luther door de vorsten of, beter gezegd, door de waanzinnige en verschrikkelijke influisteringen van de Satan die door de kop van elke Duitser spoken, is de keizer gewonnen voor dit idee.'' Op de bijeenkomst wordt Luther dreigend verzocht zijn geschriften die vóór hem op tafel liggen te herroepen. Daar staat Luther in zijn eenvoudige monnikspij tegenover de machtige, duur en elegant geklede vorsten. De eerste dag is hij wat bedeesd, de tweede dag standvastig, onverschrokken. Zijn houding maakt diepe indruk op zijn medestanders en brengt zijn tegenstanders tot razernij. Luther buigt niet voor de druk om van zijn 'dwaalleer' terug te keren: ''Als gij, keizerlijke Majesteit en Heren, een eenvoudig antwoord wenst, zal ik dat geven, zonder franje. Wanneer ik niet overtuigd word door het getuigenis der Schrift of de evidente rede, ben ik door de bijbel-plaatsen die ik aanhaalde overwonnen en mijn geweten is gebonden in het Woord Gods. Hiertegen kan en wil ik niets, want het is gevaarlijk en onjuist iets tegen het geweten te doen.'' Philippus Melanchthon tekende de beroemde laatste woorden op: ''Hier sta ik. Ik kan niet anders. God helpe me. Amen.'' Luther-monument, Luther op de Rijksdag - foto: Harry Peer Luther was al geëxcommuniceerd door de kerk, nu volgde de rijksban. In het antwoord van de zo vrome roomse keizer Karel V herkennen we zelfs de argumentatie en verdedigingsgordel van het huidige Vaticaan: ''Het staat boven elke twijfel dat een enkele broeder dwaalt wanneer zijn standpunt haaks staat op dat van de hele christenheid, want anders zou de christenheid 1.000 jaar of langer gefaald moeten hebben.'' Aan de uitspraken van kerkvaders, concilies en de traditie mag niet worden getwijfeld. Daar mag geen duimbreedte van worden afgeweken. Het is de loden last van de geschiedenis die de curie iedere keer weer op de schouders van de kritische gelovige legt, wanneer hij of zij iets ter discussie stelt, bijvoorbeeld het celibaat of de positie van de vrouw in de kerk. Luther vertrekt uit Worms en wordt halverwege zijn terugreis naar Wittenberg overvallen en weggevoerd, naar later blijkt door beschermers. Luther is gered. Op last van de keizer worden zijn geschriften op dat moment verbrand, maar Luther zelf heeft ook een vuur aangestoken dat niet meer gedoofd kan worden. Verscholen Een derde bezoek leidt naar de deelstaat Thüringen. Vanaf het station van Eisenach zie ik hoog in de verte een enorme veste, de Wartburg. Op deze locatie bracht Maarten Luther bijna een jaar van zijn leven door als Jonker Jörg met baard en zwaard, verscholen voor paus en keizer (4 mei 1521/1 maart 1522). De volgende dag klim ik er naar toe en vertoef de hele dag in het kasteel op de tentoonstelling over Luther und die Deutschen. Het is breed en zorgvuldig opgezet. Zeven sectoren maken helder wat een enorme invloed het lutheranisme op de Duitse samenleving heeft gehad. Het gaat om Vrijheid en gehoorzaamheid, Bijbelvertaling en de Duitse taal, Huwelijk en familie, Pastorie, Opvoeding en educatie, Geloof en standvastigheid, Rijk en natie. Het is bijzonder druk op de tentoonstelling, maar de gesprekken stokken wanneer de bezoeker de spartaans ingerichte kamer (Lutherstube) betreedt waar de grote hervormer zijn dagen doorbracht. In deze ruimte vertaalde Luther in elf weken tijd het Nieuwe Testament vanuit het Grieks in het Duits (Luther gebruikte de door Erasmus geredigeerde en uitgegeven Griekse tekst van het Nieuwe Testament). Bij die bezigheid kreeg de door de Heilige Geest geïnspireerde schrijver het zo benauwd van de duivel dat hij de inktpot in zijn richting gooide. Met wat moeite valt de vlek op de wand nog te zien, maar ik kan het me verbeelden. Er heerst een eerbiedige stilte in de kamer. Dit is het heilige der heilige voor de protestantse gelovige. In de lente van 1522 wordt de vertaling uitgegeven in een eerste druk van drieduizend exemplaren. Een tijdgenoot getuigt van de ontvangst: ''Zelfs kleermakers en schoenlappers, ja zelfs vrouwen en andere eenvoudige lieden: iedereen die ook maar enigszins Duits had leren lezen van op een peperkoek, nam het Lutherse evangelie aan en las het met grote nieuwsgierigheid alsof het de bron van alle waarheid betrof. Verschillende mensen lopen rond met het boek aan hun hart gedrukt en leren het helemaal van buiten.'' Het kasteel de Wartburg - foto: Harry Peer In Rome had zich inmiddels een wisseling van de wacht voltrokken. Op 9 januari 1522 had de in Utrecht geboren Adrianus Florisson Boeyens, zoon van een scheepstimmerman, Leo X als paus Adrianus VI opgevolgd. De eerste en tot nu toe enige in Nederland geboren paus. Met Erasmus erbij leken zich ineens drie hervormers van boven de Alpen te manifesteren. Maar Luther koesterde geen enkele illusie over de kerkleider die in Leuven als professor had gewerkt en de leermeester was geweest van Karel V: ''Komt de nieuwe paus uit Leuven? Daar kunnen zelfs de grootste ezels nog een doctoraat verkrijgen.'' Luther had gelijk. Ook al was Adrianus een sober levende man en erkende hij dat de kerk fouten had gemaakt, met zijn reputatie als grootinquisiteur in Spanje viel er niet veel vernieuwends van hem te verwachten. Adrianus VI overleed op 14 september 1523, waarna de wereld tot 1978 moest wachten op de volgende paus die niet van Italiaanse huize was. Symbool Dankzij Luther is de Wartburg één van de symbolen van de Duitse natie geworden. Goethe bezocht het in vergetelheid geraakte kasteel in 1777 en zorgde dat het werd opgeknapt. Op 18 oktober 1817 verzamelden zich hier vijfhonderd nationalistisch gezinde studenten, leden van de Burschenschaften. Ze vierden zowel driehonderd jaar Luther en de Reformatie als de Volkerenslag bij Leipzig van 16 tot 19 oktober 1813, waarin Napoleon werd verslagen. Ze keerden zich als gevolg van een uitspraak van het Congres van Wenen tegen het herstel van de vele kleine Duitse vorstendommen. De studenten waren hun tijd ver vooruit, ze pleitten hartstochtelijk voor één Duitse nationale staat met een liberale grondwet. Ze moesten nog even geduld oefenen. Een enkeling keerde in het revolutiejaar 1848 als hoogleraar terug naar het tweede Wartburgfeest om voor de academische vrijheid te pleiten. Onder Bismarck en Wilhelm I werd tenslotte de Duitse eenheid bereikt in het paleis van Versailles in 1871. Op 1 mei 1948 kwamen studenten uit de communistische SED bijeen voor het derde Wartburgfeest. Zij zagen het samenzijn als een soort geestelijke voortzetting van de eerdere manifestaties op deze plek. Misschien dat sommige van die studenten er als hoge partijfunctionarissen in 1983 vijf eeuwen na de geboorte van Luther opnieuw bij waren. Voor die gelegenheid was de Wartburg uitvoerig gerestaureerd. Vertegenwoordigers van de evangelisch-lutherse kerk en de atheïstische staat vierden samen de plechtige opening van het eerbiedwaardige gebouw. Erich Honecker, voorzitter van de staatsraad en van het door de staat ingestelde Luther-comité tekende het gastenboek in de Lutherkamer. Naast Marx en Engels ging Luther (en trouwens ook Bismarck) in de DDR deel uitmaken van het patriottische pantheon, de eretempel voor overleden beroemdheden. Het aangeslagen DDR had een nieuwe nationale held nodig om haar blazoen op te poetsen. Dat was even wennen, omdat eerder Luthers rol in het neerslaan van de boerenopstanden werd kwalijk genomen. Hier komen we nog op terug. Bach en Bebel Eisenach heeft meer te bieden dan de Wartburg. Om te beginnen het als museum ingerichte Lutherhuis, Luther woonde er drie jaar als scholier bij een gezin in. Naast Luther is er nog een andere grensverlegger verbonden met Eisenach. Johann Sebastian Bach (1685-1750) is er geboren en opgegroeid. In het Bachhuis wandel ik door de kamers en ga ik op in de muziek. De achter de woning gelegen bloementuin geeft de gelegenheid op een bankje uit te rusten en te peinzen over wat de hemelse muziek van Bach betekent voor het kerkvolk. Door twee eeuwen gescheiden hebben de koorknapen Maarten en Johann gezongen in de Georgenkirche. Beiden hebben ook op dezelfde Latijnse school gezeten. Luther schreef niet alleen een Duits dat kon worden gelezen en voorgelezen, maar ook gezongen. Luther was zeer muzikaal. Zijn hymnes worden nog steeds aangeheven. Luister op You Tube eens naar de Bach Cantate BWV 80 Ein feste Burg ist unser Gott. Muziek en samenzang verheffen de gelovige boven zichzelf uit en verfraaien het vergezicht van na de dood. Terwijl de andere protestantse hervormer Zwingli muziek juist uit de erediensten weerde en de in Nederland zo invloedrijke strenge Calvijn de gemeente alleen onbegeleide psalmen liet zingen, hield Luther de rooms-katholieke liturgie grotendeels in stand. Bach is in denken en componeren ingrijpend beïnvloed door Luther. Standbeeld J.S. Bach in Eisenach - foto: Harry Peer Ik vervolg mijn tocht. Vlakbij het Lutherhuis en het Bachhuis ligt het barokke stadskasteel dat vroeger de residentie was van de hertog en nu het Thüringenmuseum is. Vanaf het aan de rand van de stad gelegen Burschenschaftsdenkmal, een hoge ronde toren, geniet ik van het uitzicht. Daar raak in gesprek met de bewaker die als DDR-politieman in Zuid-Afrika zijn vakgenoten leerde bij demonstraties honden in te zetten. Politiek kom ik in Eisenach nog meer aan mijn trekken, in het rommelige kantoorgebouw waar August Bebel en Wilhelm Liebknecht op 8 augustus 1869 de Sozialdemokratische Arbeiterpartij (SDAP) oprichtten. Straatnamen in Eisenbach - foto: Harry Peer Antisemitisme Wanneer je iemand vraagt wat hij of zij van Luther weet, zijn vaak twee negatieve dingen te horen: zijn kwalijke rol in de Boerenoorlog van 1524/1525 en zijn antisemitisme. Portret Thomas Müntzer (1489-1525), theoloog en prediker, leider van de Boerenopstand Eind 1524 rolt er een golf van boerenopstanden over heel Duitsland. Honderdduizenden boeren en landarbeiders nemen er aan deel. Ze vechten voor een verbetering van hun lot, willen af van de levering van diensten en belasting aan de hogere adel. Luther had heel wat losgemaakt met zijn strijd tegen de roomse tirannie. In het verlengde daarvan strijden de boeren tegen de feodale heerschappij. Zij beroepen zich op de bijbel en op Luthers Over de vrijheid van de christen. De belangrijkste prediker die hen ondersteunde, was Thomas Müntzer, een discipel van Luther die al gauw radicaliseerde, een sociale revolutie voorstond. Luther probeert aanvankelijk een matigende rol te spelen. Maar wanneer de opstandelingen hem als verrader beschimpen, omdat hij niet uitdrukkelijk voor hen partij kiest, komt Luther met de vernietigende oproep Tegen de rovende en moordende horde boeren. Eén zin blijft hangen: ''Sla ze dood als razende dolle honden, waar je ze ook maar te pakken kunt krijgen.'' De vorsten zien zich gesteund in Luthers oproep om de opstand neer te slaan. In de Slag bij Frankenhausen op 15 mei 1525 worden zesduizend boeren gedood. Thomas Müntzer wordt tien dagen later onthoofd. Over het geheel genomen komen er in deze strijd ongeveer zeventigduizend mensen om het leven. Het bloedbad is een voorafschaduwing van de miljoenen mensen die een eeuw later in de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) om het leven komen. Luther mag dan religieus gezien een revolutionair zijn, in sociaal opzicht is hij conservatief. Maar Luther besefte natuurlijk donders goed dat zijn godsdienstige boodschap in bloed zou zijn gesmoord, indien hij zich tegen de vorsten zou hebben gekeerd. Gehoorzaamheid aan de vorst, het wereldlijke gezag, blijft een kenmerk van het Lutheranisme. Dat conservatisme wordt pas na de Tweede Wereldoorlog ter discussie gesteld. Dan komen we vanzelf bij Luthers antisemitisme. Aanvankelijk verwachtte Luther dat de Joden zich zouden bekeren tot zijn gezuiverde evangelie. Toen dat niet gebeurde, keerde hij zich in de grofste bewoordingen tegen hen in het traktaat Over de Joden en hun leugens (1543). Luther uitte zich hard tegen velen, de opstandige boeren, de paus, de papen, de Turken. Maar het kon nog erger. Met zijn bijtende, sarcastische en kwetsende uitlatingen over de Joden versterkte hij de rooms-katholieke traditie die de Joden veroordeelde als de moordenaars van Christus. Synagogen, huizen en scholen zouden verbrand moeten worden, geld en goed afgenomen, rabbi's een onderwijsverbod krijgen, boeken in beslag genomen, uit het land verjagen. Tussen 1933 en 1945 maakten de nazi's daar gebruik van. De Kristallnacht, 10 november 1938, was pijnlijk genoeg op de verjaardag van Luther. Van Luthers antisemitisme wordt nu uitdrukkelijk afstand genomen, maar het is moeilijk in het reine komen met deze donkere kant van de Hervormer. Vrouwen ondergeschikt De Reformatie leidde tot de Contrareformatie. De rooms-katholieke kerk wilde terrein terug winnen op de protestanten (Concilie van Trente, 1545-1563). Godsdienstoorlogen verscheuren Europa. Standbeeld Katharina von Bora (1499-1552) voor haar woning in Eisenach - foto: Harry Peer Luther heeft een zekere democratisering van het geloof bewerkstelligd. Iedere gelovige is verantwoordelijk voor zijn eigen zielenheil. In 1529 publiceert hij de Kleine Catechismus, een van de belijdenis geschriften van de Protestantse Kerk in Nederland. In 1534 komt de vertaling van het Oude Testament uit. Een gigantische prestatie waaraan Luther, bijgestaan door anderen zoals de intellectuele Melanchthon, meer dan tien jaar had gewerkt. Het is nog steeds het belangrijkste Duitstalige boek. Al tijdens zijn leven merkt Luther dat passages in de bijbel voor verschillende uitleg vatbaar zijn. Tegenwoordig verbazen we ons over komisch overkomende, religieuze haarkloverijen. Scherpslijpers hielden zich bijvoorbeeld bezig met de vraag of de slang nu wel of niet had gesproken. Felle debatten, bittere verwijten en afscheidingen over een juiste interpretatie van de bijbel zijn van eeuwen her. De bijbel kun je letterlijk opvatten maar er ook nog in ethische, allegorische of mystieke zin over nadenken. De inconsistenties en de onbegrijpelijke wrede verhalen krijgen dan maar in navolging van kerkvader Augustinus een allegorische uitleg, zodat de bijbel synoniem blijft aan naastenliefde. Het protestantisme heeft ook de huwelijksmoraal veranderd. Wederzijdse hulp en troost tussen de echtelieden komen meer centraal te staan. Maar de vrouw blijft in het huwelijk ondergeschikt aan de man. Luther liet zich laatdunkend over vrouwen uit: ''Vrouwen ontbreekt het aan lichaamskracht en verstand. Mannen hebben een brede borst, brede schouders en smalle heupen, vandaar dat zij meer verstand hebben dan vrouwen die een smalle borst, smalle schouders en brede heupen hebben en een groot achterste om thuis op te zitten. Daarom moeten ze thuis blijven, de huishouding doen, kinderen baren en opvoeden.” Mogelijk dat Luther met deze smalende opmerking verdoezelde dat bij hem thuis de energieke Katharina de zaken regelde en de baas was. Het ambt van predikant bleef voorbehouden aan mannen. Pas in de twintigste eeuw worden er vrouwen tot het ambt beroepen. Het Lutherse predikantengezin is indringend in beeld gebracht door de zoon van een lutherse predikant, de Zweedse toneel- en filmregisseur Ingmar Bergman. Vrede van Augsburg Philippus Melanchthon (1497-1560) was een vriend van Luther en mede reformator. Al op zijn 21-ste, in 1518, kreeg hij een benoeming als hoogleraar Grieks aan de universiteit van Wittenberg. Wanneer het voor Luther te gevaarlijk was om zich buiten zijn streek te begeven, nam Melanchthon de zaken voor hem waar. In 1530 schreef Melanchthon de Augsburgse Belijdenis, in lutherse kerken nog steeds de voornaamste geloofsbelijdenis. We noemen Augsburg nog in een ander verband. Na veertig jaar van religieuze twisten in het Heilige Roomse Rijk wordt op 25 september 1555 in Augsburg de godsdienstvrede gesloten door Ferdinand I (namens zijn broer keizer Karel V) en de protestantse rijksvorsten. Naar het principe Cuius regio, eius religio. Van wie het land is, is ook de godsdienst. Met als gevolg dat veel mensen hun woonplaats verlaten. Honderdduizenden vluchtelingen zwerven door Europa heen. Vanaf de Vrede van Augsburg is de Reformatie wettelijk geschraagd. De protestanten hebben godsdienstvrijheid verworven. Luther maakte het niet meer mee. Hij sterft in zijn geboortestad Eisleben, waar hij toevallig even was, op 18 februari 1546. Luther wordt vier dagen later begraven in de Slotkerk van Wittenberg. Melanchthon die het leiderschap van de beweging overnam, overlijdt op 19 april 1560. Hij is bijgezet naast Luther. Actualiteit Luther had een missie voor de eeuwigheid: Zelfs al zou ik weten dat de wereld morgen in stukken uiteenvalt, ik zou toch mijn appelboom planten. De boom heeft vruchten afgeworpen. Wereldwijd zijn zo'n tachtig miljoen mensen aangesloten bij de Lutherse kerk. Daarvan wonen er ongeveer 25 miljoen in Duitsland en 19 miljoen in Scandinavië. De groei komt uit Afrika, Azië, Latijns-Amerika en het Caraïbisch gebied. Het Hoofdkwartier van de Lutherse Wereldfederatie zetelt in Genève. In Berlijn kreeg ik een goede indruk van de mondiale betekenis van het lutherdom in de derde grote Reformatietentoonstelling ''Der Luthereffect. 500 Jahre Protestantismus in der Welt''. Dichterbij huis is de Oude Lutherse kerk aan het Spui in Amsterdam te bezoeken. Ongeacht welke gezindte is de uitnodiging vriendelijk en gastvrij: ''De Evangelisch-Lutherse gemeente in Amsterdam wil een plaats zijn waar mensen op verhaal kunnen komen, zich bezinnen en tot inkeer komen, inspiratie en kracht opdoen, moed verzamelen, hun hart ophalen, dromen en fantaseren over een ander leven en ander levensontwerp of een andere levensbestemming en tegelijkertijd oog krijgen of houden voor wat er in onze stad gebeurt.'' De Lutherse Diaconie investeert in gemeenschappen en verbindt mensen. Een wonder. Toenadering. Het Vaticaan heeft een postzegel uitgegeven ter herinnering aan 500 jaar Reformatie. Luther houdt de Duitstalige bijbel op, Melanchthon de Augsburgse Belijdenis. De afbeelding komt van de timpaan van de kerkdeur van de Slotkerk in Wittenberg Kijken we terug naar vijfhonderd jaar geleden, dan merken we dat er een verschuiving heeft plaatsgevonden van een nadruk op de leer en van een gerichtheid op het hiernamaals naar een concentratie op het leven hier en nu. Luther stond nog met een half been in de Middeleeuwen, voelde zich een zondaar, worstelde met de duivel, moest boete doen. Sinds de Verlichting wordt hij wel eens gepresenteerd als een voorloper van modernisering, emancipatie en zelfs van secularisering. De actualiteit laat zien dat daar een kern van waarheid inzit. Literatuur * Lyndal Roper, Luther. Een biografie. Ambo/Anthos, Amsterdam 2017. * Andrew Pettegree, Het merk Luther, Atlas-Contact 2017. * Craig Harline, Wereld in wanorde. Maarten Luther en de geboorte van de Reformatie, Provo, UT en Uitgeverij Vantilt, Nijmegen 2017. * Martin H. Jung, Luther lesen. Die zentralen Texte, Vandenhoek & Ruprecht, Göttingen 2017. * Martin H. Jung, Die Reformation. Wittenberg-Zürich-Genf, Marixverlag, Wiesbaden 2016. * H.J. Selderhuis, Luther. Een mens zoekt God. Uitgeverij de Banier, 2015. * Herman J. Selderhuis (red.), Luther verzameld. Deel I en II. Uitgeverij Kok, Utrecht 2016. * Huib Leeuwenberg, Henk Slechte en Theo van Staalduine, De Reformatie. Breuk in de Europese geschiedenis en cultuur, Walburg Pers, Zutphen 2017. * Sabine Hiebsch en Martin van Wijngaarden (red.), Martin Luther. Zijn leven, zijn werk, Uitgeverij Kok, Kampen 2007. * Tanja Kootte, Rineke Verheus-Nieuwstraten, Martin L. van Wijngaarden (eindred., De kracht van Luther, Uitgeverij WBOOKS, Zwolle i.s.m. Museum Catharijneconvent, Utrecht 2017. Een boeiend en rijk geïllustreerd boek waaraan veel auteurs een bijdrage hebben geleverd. De tentoonstelling over Luther in het Museum Catharijne Convent is nog bezoeken tot en met 28 januari 2018. * Theun de Vries, Ketters. Veertien eeuwen ketterij, volksbeweging en kettergericht. Em. Querido’s Uitgeverij, Amsterdam 1984. * Luthers Catechismus, Vertaald en ingeleid door Klaas Zwanepol, Uitgeverij Protestants Pers, Heerenveen 2009. * Der Spiegel. Geschichte. Die Reformation. Aufstand gegen Kaiser und Papst. 6 Dezember 2015. * Tim Dowley, Atlas van de Reformatie in Europa, Uitgeverij Kok, Utrecht 2016.