Project “Door kritiek nieuwe perspectieven ontwikkelen” Waarde door arbeid Sjarrel Massop De conclusie uit de serie over de zeventien tegenstellingen van David Harvey – webzine Solidariteit, 11 december 2016, extra 317-2 – was wat mij betreft duidelijk.1 Het systeem van het kapitalisme is hard op weg naar zijn einde. Nu is een dergelijke voorspelling door Links vaker uitgesproken, maar dat is geen reden het daarbij te laten. Het kapitalisme als politiek-economisch systeem heeft tot dusverre elke crisis overwonnen, maar vraag niet tegen welke prijs. Het heeft er alle schijn van dat ook de hevige en complexe crisis van 2008 over zijn dieptepunt heen is. Dat is koren op de molen van Rechts. Zal de oplossing van de problematiek die het kapitalisme veroorzaakt heeft, werkelijk binnen de mogelijkheden van dit systeem gevonden kunnen worden? Ik ben er bijna zeker van dat dit niet het geval is. Daarover begin ik graag een nieuw project: “Door kritiek nieuwe perspectieven ontwikkelen.” Kritiek hier opgevat als een manier van denken die vanzelfsprekendheden uit de weg gaat. Het stap voor stap opbouwen van een analytische beschouwing van de situatie, in dit geval van de politieke economie. Traditionele tegenstellingen Heel wat politici willen ons doen geloven dat de tegenstelling tussen Links en Rechts achterhaald is. In haar traditionele zin is deze inderdaad gedateerd, dat wil zeggen dat de politieke economie zich in een sneltreinvaart veranderd heeft. Daarom moeten we ook kritisch kijken naar die traditionele tegenstellingen die wellicht aan een herziening toe zijn. Er zijn echter nog altijd ideologische uitgangspunten die de drijfveer zijn voor een alternatieve politieke economie, een uitweg uit het kapitalisme. Waar het daarbij werkelijk over gaat, is hoe we een menselijke samenleving met solidariteit, respect en duurzaamheid kunnen inrichten. Voor alle mensen, nu en voor de toekomstige generaties. Eén van de belangrijkste kritiekpunten op Linkse politiek was het vaste geloof dat de samenleving maakbaar zou zijn. Wanneer Links zijn idealen verkwanselt en meedoet met de gangbare politieke economie, dan wordt inderdaad die maakbare samenleving een fictie. De vraag is eigenlijk ook niet of een samenleving van mensen maakbaar is. Elke menselijke samenleving is een constructie van – collectief – menselijk handelen. De vraag is meer: hoe we een samenleving in elkaar kunnen zetten die voor iedereen perspectief biedt op een leven in vrijheid, gelijkheid en zusterschap. Fundament Een gebruikelijke methode van crisisbestrijding van het kapitalisme is de zoektocht naar de schuldigen. Meestal loopt dat uit op kritiek dat Linkse mensen hun beloften niet hebben waargemaakt, en vervolgens een verlosser gezocht wordt die op eigen houtje de boel binnen het systeem gaat redden. De geschiedenis heeft herhaaldelijk aangetoond dat dit niet werkt en vaak veel grotere problemen het gevolg zijn. Het kapitalisme als politiek-economisch systeem heeft een aantal uitgangspunten die een maakbare samenleving onmogelijk maken. De belangrijkste is de illusie dat kapitaal waarde kan scheppen. Wanneer we te rade gaan bij de criticaster van het eerste uur, Karl Marx, dan is dit aspect het fundament van zijn onderzoekingen. Kapitaal is niet in staat waarde te scheppen, dit is exclusief voorbehouden aan de handelende mens, de mens die door zijn of haar arbeid waarde schept. Dit uitgangspunt is verwoord in de waardewet, ook wel genoemd de arbeidswaardeleer of de “Labour Theory of Value”. Deze basistheorie is de laatste anderhalve eeuw door economen en anderen openlijk bestreden. Zowel van Rechts als van Links. Meest recente voorbeeld is het werk van Thomas Piketty die daar in zijn boek Capital, in the Twenty first century openlijk voor uitkomt.2 Willen we weten hoe de crises van de politieke economie in elkaar steekt, is het beste naar de bron te gaan van alle kritiek op dat systeem, aangeboord door Karl Marx. Daarvoor biedt de onderschatte studie Manuskripte 1861–1863, Zur Kritik der politischen Ökonomie (ZKPO) alle mogelijkheid. Hier twee fragmenten geciteerd en kort toegelicht: De verhouding van de meerwaarde tot het variabele deel van het kapitaal is, zoals we gezien hebben, een organische. Ze drukt inderdaad het geheim uit van de vorming en de groei, het bestaan van het kapitaal als kapitaal. (ZKPO, deel vijf, Seite 974, pagina 1601) Het variabele deel van het kapitaal is de levende arbeid. Marx zegt dus hier dat de economische groei, de groei van het kapitaal, slechts plaatsvindt door waardevorming in het productieproces die de levende arbeid exclusief bewerkstelligt. Daarin ligt enerzijds het correcte idee dat de winst een vorm van de meerwaarde is, wanneer de winst op alle delen van het kapitaal gelijkmatig betrokken wordt en daarom ook gelijkmatig gemeten wordt ten opzichte van de gehele som van het kapitaal. Anderzijds, toont het ook dat de kapitalist van het wezen van het kapitaal niets weet, dat in zijn bewustzijn de meerwaarde slechts in de vorm van winst bestaat - als een omgezette vorm van de meerwaarde, waarin van de verhoudingen waaronder ze ontstaat en waardoor de winst bepaald is, volledig afgeleid is. (ZKPO, deel vijf, Seite 974, pagina 1602) Dit vijfde deel van de bewuste “Manuskripte” gaat hoofdzakelijk over het handelskapitaal. De redenering is dat de winst die door dat kapitaal gemaakt wordt, niets anders is dan een nadere verdeling van de meerwaarde die in het kapitalistische productieproces gevormd wordt door de levende arbeid. Werkwijze Het kan niet de bedoeling zijn met dit nieuwe project de al zo lang gevoerde discussie en scholing over Marx te herhalen. Maar om de werkelijke problemen in de politieke economie te begrijpen en op te lossen, is het voor Links zaak om naar de actuele situatie te kijken. Door fundamenteel na te gaan hoe het werkelijk functioneert, kunnen we als 'anders willenden' het systeem veranderen. Doen we dat niet, dan blijft het symptoombestrijding en hollen we door van crisis naar crisis. Ik ben de “Manuskripte 1861–1863”aan het bestuderen. Het zijn zes delen, deel 1, 5, en 6 gaan voornamelijk over de verhouding tussen het kapitaal en de arbeid. Bij elkaar vormen ze een goed aanknopingspunt om ook het kapitalisme als systeem van de huidige tijd te begrijpen. Daaraan heb ik zelf behoefte. Deel 2, 3 en 4 behandelen de “theorie over de meerwaarde”, daarvan is wel eens gezegd dat het uiteindelijk het vierde deel van Het Kapitaal zou zijn. Mijn werkwijze is dat ik deze zes delen in het Nederlands ga vertalen voor het “Marxist Internet Archive” en tegelijkertijd uit deze tekst een aantal fragmenten verzamel. Met de bedoeling vanuit het fundamentele onderzoek dat Karl Marx verricht heeft, een koppeling te maken naar de situatie van onze tijd. Daarbij zijn de delen 1, 5 en 6 het interessantste. Deel 1 is in concept klaar, deel 5 is halverwege. Thema's IUit de gedachtewisseling met diverse mensen over de uitwerking van dit project is een vijftal; thema's gekomen die uitgewerkt zullen worden. 1) De ontwikkeling van de technologie in verhouding tot de arbeid die uiteindelijk uitgemond is in het verschijnsel van de robotisering. Hoe staat het met de echte banen, en blijft er voldoende werk voor iedereen? 2) Het ontstaan van de uit elke crisis ontstane schulden. Hoe worden problemen die voortkomen uit een systeemcrisis van het kapitalisme uiteindelijk opgelost of worden ze afgewenteld op de mensen? 3) Welke alternatieven zijn er voor het kapitalisme als politiek-economisch systeem en hoe kunnen mensen daaraan een bijdrage leveren? Dat heeft alles te maken met democratische processen en dus ook met de vraag of het huidige systeem van democratie toereikend is. 4) De kwestie van de duurzaamheid. Het kapitalisme en zijn permanente dwangmatigheid om te groeien, versterkt ook de kwetsbaarheid van de aarde en nadert de grenzen van het leefbaar blijven van die zelfde aarde. 5) Hoe kunnen we sociaal met elkaar blijven omgaan? Het gaat dan om werk, zorg, wonen, zeggenschap, leren en in hun onderlinge samenhang. Dat wil zeggen dat er echte solidariteit gaat komen, zonder dat daar mensen om welke reden dan ook van worden uitgesloten. Het is een prikkelende vraag of de manuscripten van Karl Marx voor deze thema's nog aanknopingspunten zullen bieden. Inspirerend is het of we in staat zijn onze samenlevingen zodanig in te richten dat we risico’s voor ons bestaan, individueel en collectief, weten uit te bannen. Ik denk dat dit nog vrij onbekende werk van Marx ons daarmee een eind op weg kan helpen. Maar als mensen in de 21ste eeuw moeten we ook zelf en samen aan de slag. Dat is de intentie en de hoop van dit het project “Door kritiek nieuwe perspectieven ontwikkelen”. 1 Zie voor een overzicht, met als eerste bijdrage 22 maart 2015 (extra 272-1): de noten 1 en 2 van extra 317 2, 11 december 2016. (terug) 2 Zie mijn bijdragen in webzine Solidariteit: extra 253-1, 29 juni 2014 en extra 260, 29 oktober 2014.