Project "Door kritiek nieuwe perspectieven ontwikkelen" Het mercantiele kapitaal (5) - oorspronkelijke accumulatie (a) 1 Sjarrel Massop Het kapitalisme als systeem is een circulair proces van productie en reproductie van het kapitaal met telkens een groeiend surplus deel, de zogenaamde meerwaarde. Er moet echter een begin zijn, een wordingsgeschiedenis van dit proces. Marx noemt dit de oorspronkelijke accumulatie van het kapitaal. Daarvan een verkenning in deze bijdrage van onze serie. Met als verwachting dat deze oorspronkelijke accumulatie vandaag weer een belangrijke rol speelt. Daarmee wordt dan weer beantwoord aan de doelstelling van dit project, de koppeling van de oorspronkelijke theorieën van Marx aan de huidige tijd. Het beeld van de auto-accu is daarbij handig om het proces van accumuleren te begrijpen. De accu is de spanningsbron voor de auto, waardoor deze kan rijden. Maar de accu verbruikt stroom en moet dus telkens opgeladen worden. Dat doet de dynamo die draait op de rijdende auto. Het productieproces voorziet de auto van voldoende energie om te rijden, maar ook om de accu weer op te laden. Wel is er een een accu nodig om het proces te initiëren. Relatie met onderschikking Hoofdstuk 24 van deel 1 van Het Kapitaal gaat over de oorspronkelijke accumulatie. Dit hoofdstuk is gebaseerd op een belangrijke passage uit de manuscripten van 1861-1863; deze is te vinden aan het slot van deel 6 van de manuscripten. We lopen dus op de zaken vooruit. Maar er is een verwijzing naar het mercantiele kapitaal, dus dat rechtvaardigt de bespreking in deze bijdrage in onze serie. Een andere, markante opmerking in deze passage van de manuscripten - door Marx de zogenaamde oorspronkelijke accumulatie genoemd - legt het verband met de formele en reële onderschikking van de arbeid onder het kapitaal; de kern van het nooit gepubliceerde zesde hoofdstuk. Aannemelijk is dus dat Marx met het weglaten van dit hoofdstuk de intentie had om er later op terug te komen. Helaas is dat niet gebeurd. Om te beginnen een citaat (Marx, Manuskript 1861-1863, Seite 1462, pagina 2375): Waar we voor de zestiende en zeventiende eeuw de manufactuur [werkplaats] vinden, zoals in Italië, Spanje, Constantinopel en Vlaanderen heeft ze 1) voor een deel het handwerkmatige karakter (buiten enige mijnarbeid en bewerking van de metalen) en berust ze 2) altijd op de handel, op het monopolie van de voortgaande handel, het geldkapitaal, het mercantiele kapitaal dat zich in de handen van deze monopolisten van de toenmalige wereldmarkt ophoopt. Daardoor is het teruggrijpen op de vroegere situatie, de reden om gangbare voorstellingen over de zogenaamde oorspronkelijke accumulatie van het kapitaal te weerleggen. Ontstaan van geld Karakteristiek voor Marx is dat hij het ontstaan van de accumulatie en daarmee van het kapitaal ziet als een proces. Met als oorsprong het ontstaan van geld en daarmee van het mercantiele kapitaal. Er was productie en daarmee is handel ontstaan. Er was dus ook de oorspronkelijke exploitatie van de arbeid, maar die was aanvankelijk nog formeel. Echter het surplus dat hieruit ontstaat en de daarbij behorende circulaire dynamiek, zorgden voor een nieuwe mogelijkheid. Het surplus kon opnieuw ingezet worden in het productieproces, waardoor er nog meer surplus kon ontstaan. Het surplus ging als kapitaal in het proces functioneren, werd daar weer vermeerderd, waardoor er meer surplus ontstaat en het hele systeem van de kapitalistische productie met de exploitatie van de arbeid is een feit. Overigens is dit weer een bevestiging van de centrale rol van de arbeid in het gehele proces. De arbeid is en blijft de oorspronkelijke bron van alle waarde en dus ook van het surplus en meer surplus dat gaandeweg ontstaat. Dat gaat op tot in onze tijd. Overaccumulatie Dit proces van groei of accumulatie van het kapitaal verloopt niet lineair, maar voltrekt zich min of meer exponentieel. Iets dat David Harvey uitgelegd heeft als compound growth, samengestelde groei. 2 Dat betekent dat de terugstroom van het surpluskapitaal, de refluxbeweging, na verloop van tijd op grenzen stuit. Gezien in de eerdere beeldspraak: de dynamo werkt zo sterk dat de accu overladen wordt. De accu kan zijn spanning niet meer kwijt. Dat is de situatie waarin het kapitalisme als politiek economisch systeem zich meer en meer bevindt. Het systeem kent geen natuurlijke rem, er is geen ventiel aan de accu waardoor het teveel aan opgebouwde spanning (kapitaal) een weg terug kan vinden in het proces. Die samengestelde groei of overaccumulatie wordt versterkt door de ontwikkeling van het productieproces zelf. Marx is hier zeer genuanceerd in. De onderlinge concurrentie tussen de kapitalisten dwingt hen om hun productieprocessen te reorganiseren. Om de surplusvorming veilig te stellen, moeten de productiekosten omlaag, en dan vooral de kosten voor de arbeid. In andere woorden: de arbeidsproductiviteit moet omhoog. Maar zoals we gezien hebben, leidt dit weer tot de tendentiële daling van de winstvoet. Het surpluskapitaal kan dus verder slechts de weg terugvinden in de productieprocessen, wanneer de productie zelf ook exponentieel wordt uitgebreid. Kortom, de overaccumulatie leidt tot overproductie. Schulden En toch heeft het kapitalistische systeem een weg gevonden om de groei van het kapitaal voort te zetten, veilig te stellen. De 'oplossing' is simpel en door Marx al gezien. Ze past in de logica van het systeem, lost de problemen niet op en vergroot ze alleen maar. En dan zijn we in onze tijd. Die oplossing ligt in de accumulatie of groei buiten de productie om. Geld of kapitaal niet meer in de productie laten groeien, maar daar buiten. Dat kan door geld uit te lenen tegen rente. Het is vergelijkbaar met de oorsprong van het kapitaal, wellicht ook het mercantiele of handelskapitaal. Mensen eigenden zich met of zonder geweld bijvoorbeeld land toe, en verpachten dit. De pacht, een soort vergoeding voor eigendom, was een vorm van accumulatie die ingezet werd in productieprocessen waardoor verdere groei mogelijk werd. Daarmee ontstond het systeem van het kapitalisme. Daarmee hoopt het kapitalisme zich ook nu te redden. Het extra surplus aan geld wordt weer kapitaal door het uit te lenen tegen rente. De hypotheken zijn daar een voorbeeld van, maar ook de overheidsschulden. In onze volgende bijdrage gaat het dan ook over de schulden die de redding zouden zijn voor het kapitalistische systeem. Ze kunnen dat echter niet, omdat ze de tegenstellingen tussen kapitaal en arbeid, arm en rijk, alleen maar vergroten. 1 Karl Marx, Zur Kritik der politischen Ökonomie, Manuskript 1861-1863, www.marxists.org - marx-engels - 1861 - manuscripten Het mercantiele kapitaal betreft het vijfde deel van de Manuscripten. (terug) 2 Zie: Tegenstelling 15 - Samengestelde accumulatie, extra 311-1, 18 september 2016. (terug)