extra
Project "Door kritiek nieuwe perspectieven ontwikkelen"Marktwerking (8) - Systeemkritiek op marktwerkingSjarrel Massop De kapitalistische marktwerking is in een serie bijdragen verkend. 1 De systeemcriticus van het kapitalisme, Karl Marx, heeft in zijn voorstudie voor Het Kapitaal (Manuscript 1861-1863) een aantal belangrijke analyse instrumenten aangeleverd. 2 De ontwikkelingen van het systeem laten zien dat die instrumenten niets aan kracht verloren hebben. Hier loop ik die instrumenten nog een keer langs met aandacht voor de consequenties, waarvan vervreemding wellicht de meest serieuze is. Willen we het systeem veranderen, dan is het nodig het goed te doorgronden. Marx heeft daarvoor in een jarenlange, diepgaande studie de gereedschappen geboden op economisch, politiek, sociaal en filosofische gebied die hij onderling in verband bracht. Zijn werk vormt het uitgangspunt voor een fundamentele kritiek op het systeem. Vrije arbeid
Deze ontwikkeling naar de warenproductie was geen lineair proces. De markt vormde zich met horten en stoten, maar veranderde uiteindelijk de productieprocessen op een revolutionaire wijze. De waren kregen hun ruilwaarde, inclusief een surpluswaarde, in het productieproces dat Marx beschreef als de combinatie van het arbeidsproces en het waardevormingsproces. En daar achter ligt de zogenaamde arbeidswaardeleer. Reële onderschikkingZo was de weg vrijgemaakt voor nieuwe productieverhoudingen tussen kapitaal en arbeid, tussen de kapitalist, de bezitter van de arbeidsvoorwaarden, en de arbeider de eigenaar van het vermogen om arbeid te verrichten. De doelen van het kapitaal verschoven van de productie van nuttige gebruikswaarden naar ruilwaarden met een zo groot mogelijke marge. Dat wil zeggen met een zo groot mogelijk verschil tussen de noodzakelijke arbeid voor de reproductie en de extra arbeid, de surplusarbeid die de extra waarde, de meerwaarde, oplevert voor de kapitalist. Dat onderscheid is de derde stap in de grote omvorming van de politieke economie naar het kapitalistische systeem. Ook dat ging geleidelijk.
Die overgang naar een effectiever en efficiënter productieproces verliep langs twee lijnen. De eerste was de verdere verdeling van de arbeid: de arbeidsdeling. Arbeiders werden eerst in werkplaatsen en ateliers, en later in fabrieken samengebracht en produceerden zo gezamenlijk producten voor de markt. De arbeidstaken werden daarbij gedifferentieerd. De tweede lijn was de ontwikkeling van het constante kapitaal: de grondstoffen en de productiemiddelen. De machinerie werd ontwikkeld. 4 Deze vierde stap, dit vierde analyse instrument, maakte ook een ontwikkeling door en wel één die zichzelf versterkte, dus als een vliegwiel. 
Allesbepalende marktDe volgende, vijfde, stap in het kapitalisme was de uitbreiding van de markten. Doordat de arbeidsprocessen veel efficiënter en effectiever plaatsvonden, en er dus minder arbeid nodig was door de alsmaar stijgende arbeidsproductiviteit, waren er nieuwe toepassingsmogelijkheden voor het kapitaal. De stijging van de arbeidsproductiviteit leidde en leidt in de landbouw en de industrie tot een aanzienlijk mindere behoefte aan arbeidsvermogen. Dat betekent ook dat de winsten onder druk komen staan, een kwestie die eerder met de tendentieel dalende winstvoet aan de orde kwam.4
Nieuwe markten worden geopend, of beter de kapitalistische productieprocessen breiden zich uit naar nieuwe gebieden. Zoals naar de logistiek, de handel, de financiële dienstverlening, de zorg, het huishouden, de huisvesting en het onderwijs. Alle werkzaamheden die het mogelijk maken arbeid te verrichten, worden betrokken in het systeem van de kapitalistische productie, de zo geheten 'commodificatie van de reproductie'. De consequentie daarvan is dat ook in deze gebieden het kapitaal ernaar streeft om de formele onderschikking voortdurend een meer reële betekenis te geven. Neem de onderbezetting en grote werkdruk van docenten in het primaire onderwijs, het tekort aan (hoogopgeleide) verzorgenden en verpleegkundigen, de gaatjes vullende mondhygiënisten, de winstgevende e-learning, de overbodig gemaakte kassières door automatische betaling in supermarkten, de uitbreidende postorderbedrijven. Enzovoort, enzovoort. VervreemdingEen ander verschijnsel dat Marx nadrukkelijk behandelde, is vervreemding. 5 Als sociaal verschijnsel is het belangrijk de relatie te leggen met het principe van de onderschikking, samen te vatten als de verwording van mensen tot verlengstuk van de machine, waardoor zij zich niet meer kunnen identificeren met wat ze doen of maken. Hierbij staat de vervreemding in de arbeid voorop. In de hand gewerkt, doordat het kapitaal de marktwerking centraal stelt. Mensen die werken, kunnen zich steeds moeilijker vereenzelvigen met hun activiteiten, met de daar geldende protocollen, regels en de procedures. De vele administratieve controlehandelingen ('vinken') leiden in de zorg en het onderwijs tot ongewenste situaties, mensen komen niet meer toe aan zorg bieden en lesgeven. Maar ook de dienst die ze verlenen of het product dat ze maken is vaak ver verwijderd van hun eigen levensbehoeften. Daarbij is veelal de arbeidsdeling zo rigoureus dat de betekenis van een concrete taak uit beeld raakt. Het project "Door kritiek, nieuwe perspectieven ontwikkelen" zal voortgezet worden met een thema dat sterk verbonden is met deel 5 van het Manuscript: 1) het handelskapitaal of het mercantiele kapitaal en 2) de reproductieschema’s van het kapitaal, waarin de rol van het geld op de voorgrond treedt en daarmee het krediet, de schulden en een mogelijk nieuwe financiële crisis. 
|
Marktwerking betekent dat de productie en de verdeling onder kapitalistische verhoudingen grondig veranderd zijn. Oorspronkelijk produceerden mensen grotendeels voor eigen gebruik, zoals voedsel, kleding en huisvesting, maar ook gereedschappen en culturele uitingen. Dat waren gebruikswaarden. De arbeid was erop gericht dat effectief te doen, met als gevolg dat ze bovenop de resultaten van hun arbeid een surplus produceerden dat ze onderling konden ruilen. Zo zijn de markten ontstaan en daarmee ook de ideeën dat de ruil van waren lucratief kon zijn; vervolgens vond de omvorming van gebruiks- tot ruilwaarden plaats. Dit is het begin van Marx' analyse geweest. De eerste stap.