extra
Losse ploegen, intermezzo – tijdschrift Wormerveer Weleer, november 2019 1Een onmisbare en markante schakelHans Boot Ze zijn er echt geweest, de veelal onbekende 'losse ploegen' in Wormerveer. Zoals in de gehele Zaanstreek. Fysiek zware sjouwarbeid, meestal als 'ongeschoold' aangeduid, maar met hoge eisen aan behendigheid, vaardigheid, lichaamskracht en improvisatie. Levend en werkend aan de randen van de arbeidsmarkt, met een lage maatschappelijke status, maar met een zelfbewuste eigenwaarde. Vrije jongens die ongebonden hun gang gaan. * Wie meldt zich aan om als los arbeider te gaan werken? Met een beetje fantasie kan je ons als een soort vreemdelingenlegioen zien. Een allegaartje dat zijn eigen weg koos. Alles aanpakken en hard werken. Geen vriend van de regels. Soms moeilijk opvoedbaar genoemd. Had je alleen maar lagere school gehad, dan was de ploeg jouw stekkie.2 * Ik vond het prachtig, dat buitenwerk. Het was voor mij het vrije leven, los van een baas, in dienst van mezelf. Je kwam overal, was zelfstandig en ik kon een beetje blijven boeren op m'n eigen land. Het was een avontuurlijk bestaan. Geen vastigheid, daar kies je voor.3
Losse arbeid is van alle tijden. Ook in een georganiseerd verband. Van een Perzische ploeg steenbakkers is de 'prijs' bewaard gebleven, ruim vier eeuwen voor het het begin van onze jaartelling, Naast hun namen noteerden zij in spijkerschrift de hoeveelheid te bakken stenen en de kosten in zilvergeld. Babylon telde heel wat stadsmuren en paleizen, ze waren dus met velen. De geschiedenis kent geen rechte lijnen, maar wel een lange traditie van 'ploegsgewijs werk aannemen' in stukloon. In de tijd van de gilden, de trekarbeid, de polderwerken en dus ook de Zaanse los- en laadploegen. TrotsLosse arbeid - tijdelijk, ongeregeld en onzeker - veronderstelt vaste arbeid. De laatste onderscheidt zich door wettelijke bescherming, regulering, sociale rechten en contracten en is tegenwoordig (nog steeds) de norm. Wereldwijd echter is vaste arbeid uitzonderlijk en in Nederland pas door wetgeving in 1907 als een individuele arbeidsovereenkomst vastgelegd. Elementen daarvan druppelden langzaam door naar de losse arbeid die de grote bedrijven inleenden. Met name na de Tweede Wereldoorlog moesten ondernemers rekening houden met sociale verzekeringen en bepalingen over arbeidstijden en arbeidsomstandigheden. Pensioenen werden niet opgebouwd, collectieve regelingen over bijvoorbeeld ontslag, scholing en overwerk waren niet van toepassing. Wel was er af en toe een extraatje.
Zijn arbeidzaam leven van dik vijftig jaar typeerde hij als gebrek aan pensioen en aan adem, cement daar raakte je kapot van, liever een baal rijst, zakt altijd nog effies. Voor zich uit starend, mijmerde hij over de miljoenen balen die hij verstouwd moest hebben, al snel gevolgd door de trots over zijn ploeg die uit zo'n acht man bestond. De één een bekend worstelaar, niet bang voor een baaltje, de ander een wildebras, niet zo'n mooie sjouwer, maar wat eenmaal op zijn nek lag, ging er nooit meer af. Tegen de spierpijn was behalve een paar slokken jenever eiwit smeersel op de nek een probaat medicijn, een best middel, ook de volgende dag was de pijn plots weg, absoluut.
EindeNa de komst rond 1960 van de uitzendbureaus kwam er in 1971 een vergunningstelsel voor 'tijdelijke arbeidskracht'. Hoewel gericht tegen malafide praktijken (koppelbazen), tekenden zich in de loop van de jaren tachtig de gevolgen af voor de losse ploegen. Rechtspersoonlijkheid via de Kamer van Koophandel was een bestaansvoorwaarde in de vorm van vereniging, stichting en later uitzendonderneming. Mede beïnvloed door de gedeeltelijke mechanisering van fysieke arbeid, kwam er een einde aan de losse ploegen. Op één na. De Wormerveerse gladoren trokken zich van de nieuwe wetgeving niets aan en konden het tot eind jaren negentig zonder enige frauderende smet bolwerken.
Hier sprak Jan Aafjes, na jaren als losse arbeider gewerkt te hebben, vanaf 1977 de 'eerste man' (voorman, ook wel ploegbaas) van wat eerder de Wormerse ploeg heette. Na gekozen te zijn: ik ben gladoor, wij zijn allemaal gladoren, we eren onze voorvaders en heetten nu de Wormerveerse ploeg. Samen met de collega's uit Koog aan de Zaan (Koogse ploeg) en Zaandam (Kappie) vormden zij een jarenlange continuïteit, elk werkzaam voor de fabrieken en pakhuizen in de vestigingsplaats. Ze bestonden, naast kleinere met een kortere levensduur, uit vijftien tot veertig man en droegen meestal de naam van de eerste man die zonder formele hiërarchie letterlijk meewerkend voorman was ('de eerste onder zijn gelijken'). De losse arbeid kon als aanvulling op de vaste arbeid in de fabriek dienen, maar betrof overwegend verschillende vormen van transport. Van lichter (platte schuit met weinig diepgang) of wagon naar fabriek, pakhuis of distributieplaats en andersom; tot in de jaren veertig van de vorige eeuw met paard en wagen. Balen graan, meel, rijst, zout en cacao en zakken kolen.
Nummerstelsel
Hoewel later vooral telefonisch, kende elke ploeg, wekelijks tot dagelijks, een vaste tijd en plaats van besteking ('de beurs'). De eerste man en een bedrijfsvertegenwoordiger onderhandelden over het aan te nemen werk, of de eerste man verdeelde via de nummers het werk dat hij aangenomen had. Op deze beurs troffen elkaar ook de mannen die niet tot een losse ploeg behoorden, op zoek naar werk; de 'losse nummers'. In Wormerveer vond dat eerst plaats bij het hotel De Jonge Prins, ooit een herberg, op de hoek van de Zaanweg/Marktstraat. Na de sloop in 1979 verhuisde de beurs naar de overkant bij het sigarenmagazijn Bakker.
Ook deze typerende werktoewijzing is niet van gisteren. Ze is bekend bij de gilden van korendragers, zakkendragers en andere sjouwerlieden die zich naast de nummering bedienden van een verdeling via dobbelstenen ('smakken'), vaak geworpen via een trechter. Beide systemen kwamen ook in de havens voor, bij grote als Amsterdam en Rotterdam, bij kleinere als Delfzijl en Zaandam. De oorsprong heeft alles te maken met de onregelmatige aankomst van de te transporteren goederen. Weersomstandigheden, oogsten en seizoenen leidden niet tot een duurzame, doorlopende arbeid. En dat betekende dat het moment en de situatie van grote invloed waren op de de vereiste hoeveelheid arbeiders. Nummeren of dobbelen en zelfs loten boden de mogelijkheid van objectivering, zoals bijvoorbeeld bij de korendrager ook een te luiden bel functioneerde – alleen degenen die binnen tien of vijftien minuten binnen waren, konden aan de verdeling van het werk deelnemen.6 OngebondenheidDe oude korendrager, in de Zaanstreek zaad- of zeedsjouwer genoemd, biedt ook nog in een ander opzicht inspiratie om de arbeiders in de losse ploegen te begrijpen. De balen of zakken droegen ze op hun hoofd dat ze met een kap (een neklap, een 'losse capuchon') beschermden, afbeeldingen of verwijzingen zijn op veel plaatsen te zien. Zoals bij een deurkalf (een tussendorpel die de deur scheidt van het bovenlicht) van een huis in Zaandam waar een 'manspersoon', de korendrager staat; jaartal: 1699. Persoonlijk heel vertrouwd is de fietsroute langs Ouderkerk aan de Amstel met de gevelsteen D'CORENDRAGER van het zeventiende-eeuwse pakhuis in de Kerkstraat die ook nog eens een uitloper is van de Korendragerstraat. Een bezige man met een bollende, blauwe pofbroek, een rode kiel en een zak op zijn hoofd, zo gevuld dat die zich om zijn oren voegt. En wat te denken van deze beschrijving: Hier staat geen figurant, maar een persoonlijkheid. Een man met een gezicht, letterlijk en figuurlijk. Hij vertegenwoordigt een type beroepsbeoefenaar dat in het zeventiende-eeuwse stadsleven verre van zeldzaam en bovendien economisch en maatschappelijk onmisbaar was.7 Sprekend is de schets van de sjouwers met koren, turf en bier in 1696 door een Amsterdamse makelaar: niet van de discreetste en civielste (bescheiden noch aangepast).8
Hun opportunisme is ook een uitdrukking van een ongebonden mentaliteit die samenhangt met de losse verhouding tot het bedrijf. Een onafhankelijkheid die de vrijheid bood niet opgenomen te zijn in de gewoonten, de traditie, de cultuur, de vanzelfsprekendheden van een bedrijf. En bovendien door de ervaren bedrijfsverschillen een relativering mogelijk maakte. Weliswaar kon de bedrijfshiërarchie niet ontlopen worden, noch de druk van de winstdoelen en snel en efficiënt te moeten werken. Maar alleen al de keuze een dag niet te werken, een week of langer voor een vakantie uittrekken, roept een vrije handelingsruimte op, een basis van autonomie. Een leven naast het werk. Bijvoorbeeld 's middags trainen als amateurwielrenner, paling zetten of juist legen, zeilen, actief in de duivensport.
|
