extra
Jaap van de Scheur, 1926-2002Sterke vakbondsman met een rood hartHarry Peer
Jaap was zes jaar - op één na de jongste in het gezin - toen zijn vader op 3 december 1932 aan stoflongen stierf. Na diens overlijden verhuisde de weduwe met de kinderen, vier meisjes en drie jongens, naar haar geboorteplaats Den Haag. Daar begon ze in de Schildersbuurt een kruidenierswinkeltje. Het gezin had het niet breed. De klanten kochten op de pof en de zaak ging al gauw failliet. Daarna moest het gezin zien rond te komen van de magere verdiensten van de oudste kinderen en hulp van familie. Dienstplichtig soldaatNa de lagere school volgde Jaap de MULO. Vervolgens ging hij aan de slag in een drukkerij. Voor de Arbeidseinsatz werd hij opgepikt om enige tijd in Drenthe te werken. Het gezin overleefde de hongerwinter door de jongens die erop uitgingen om eten te verzorgen. Via familieleden kwam Jaap in contact met de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij/Partij van de Arbeid en de vakbeweging. Op 18 december 1946 trad hij in het huwelijk met Anna Wilhelmina Geertruida Metz met wie hij vijf kinderen, drie jongens en twee meisjes, kreeg. Eind 1947 vertrok Jaap. vertrouwend op het oordeel van partijgenoot minister Willem Drees, voor een periode van drie jaar als dienstplichtig militair naar Indonesië. Al die tijd gescheiden van vrouw en zoon. Van de Scheur heeft daar in die tropische oorlogsjaren zijn tijd, zo goed en kwaad als het ging, uitgediend en behaalde het diploma HBS-A. Om het examen te kunnen afleggen, moest hij met een vliegtuig van Soerabaja naar Djakarta. Bij terugkomst zegde de afgezwaaide soldaat, ontdaan over de ellende die hij had meegemaakt, voor enige tijd het lidmaatschap van de PvdA op. De jaren vijftig was een periode van hard werken voor Jaap. Naast een drukke werkkring - onder andere als boekhouder bij een oud-ijzer opkoper - en een gezin dat in kindertal toenam, behaalde hij het Praktijkdiploma Boekhouden en MO-economie. Vakbondsbestuurder Abva
In 1959 trad Jaap van de Scheur als bestuurder in dienst van de Algemene Bond van Ambtenaren (Abva). Hij maakte kennis met Arie van Rossen die in 1958 was aangetreden als voorzitter van de Abva en de Algemene Centrale van Overheidspersoneel (ACOP) en dat zou blijven tot 1970. Van Rossen heeft zijn herinneringen te boek gesteld in Machtige jaren. Zijn autobiografie geeft een levendige indruk van het vakbondswerk en de sfeer in de ambtenarenwereld, waarin Van de Scheur werd ondergedompeld. Een gevleugelde uitdrukking van Van Rossen typeert de arbeidsverhoudingen bij de overheid in die tijd: ons eerste woord is overleg, ons tweede woord is overleg, ons derde woord is overleg en wat ons betreft is ook ons laatste woord overleg.
Jaap ging aan de slag op het districtskantoor in Rotterdam, eerst aan de Mathenesserlaan, daarna aan de Heemraadssingel. Als bestuurder gemeente zette hij zich daar tijdens de jaren zestig in voor allerlei categorieën van het gemeentepersoneel. Daarbij sterk gedragen door kaderleden van de PTT, het GEB en het RET (tram). Dat betekende overleg met allerlei instanties en functionarissen, zoals het hoofd personeelszaken en de wethouder. Individuele belangenbehartiging had vanzelfsprekend ook zijn aandacht. Demonstratie 50.000 ambtenaren 1973
De leiding hebben van een arbeidsconflict, waarbij honderdduizenden werknemers betrokken zijn, duizenden over het gehele land staken of op een andere wijze actievoeren, werkgevers en derden worden getroffen en een miljoenenpubliek toekijkt, is een immense verantwoordelijkheid. Het legt een grote druk op betrokkenen die onder hoogspanning moeten functioneren. Het heeft zowel Jaap van de Scheur als zijn secondant Hans Pont een blijvende reputatie gegeven. De naam van de nieuwe bond AbvaKabo wordt in ieders geheugen gegrift. Voor Pont effende het de weg naar de opvolging van Wim Kok als voorzitter van de FNV in 1985. Bestek '81
Vijf jaar later. De bonden aangesloten bij de ACOP en de Katholieke Bond van Overheidspersoneel (Kabo) reageren met prikacties, stakingen en een massale demonstratie in Den Haag op 26 juni 1978 op Bestek '81. Het begrotingstekort was in de ogen van minister van Financiën, Frans Andriessen. onhoudbaar geworden. Er zijn schattingen van maar liefst 80.000 overheidswerknemers en trendvolgers die zich die maandag keren tegen dit in hun ogen onzalige bezuinigingsplan van het centrumrechtse kabinet Van Agt-Wiegel. Het grote publiek leert Abva-voorzitter Jan Dutman met naast hem Jaap van de Scheur kennen. Van de tweede voorzitter van de bond is de befaamde uitspraak ten tijde van Bestek '81 in het geheugen blijven hangen: Als het kabinet voor is, zijn wij tegen. De tot dan vreedzame ambtenaren gaan de trom roeren. De bond staat voor de uitdaging om veranderingsprocessen als gevolg van de toetreding van nieuwe groepen werknemers, feminisering en interne democratisering in goede banen te leiden. Daarbij wil de leiding van de Abva niet door buitenstaanders voor de voeten worden gelopen. Eind jaren zeventig ontstaat er enige ophef in de Abva vanwege een initiatief van Van de Scheur naar onderzoek over mogelijke invloed van CPN'ers in de bond. De Communistische Partij Nederland (CPN) leed bij de Tweede Kamerverkiezingen in 1977 een dramatisch verlies, zakte terug van zeven naar twee zetels. Met citaten van Lenin uit het begin van de twintigste eeuw betoogde Van de Scheur dat de CPN als gevolg van het electorale echec haar aandachtsveld verlegde naar de vakorganisatie om daar politiek te bedrijven. Het leidt medio april 1978 tot verhitte discussies in de bondsraad. De welzijnswerkers vormen zo'n nieuwe sterk naar voren komende groep in de bond. Op 28 februari 1979 tekent Jan Dutman de eerste collectieve arbeidsovereenkomst voor het Welzijnswerk. Meer dan 140.000 werknemers in het rijkgeschakeerde welzijnswerk krijgen één cao. Hun arbeidsvoorwaarden zijn niet langer afhankelijk van de 'rijksbijdragen' en onzekere subsidies van gemeenten. Voorzitter AbvaKaboOp 1 oktober 1981 komt de fusie tot stand tussen de vakcentrales NVV en NKV. Het jaar daarop fuseren de Abva en de Kabo. Jaap van de Scheur wordt de voorzitter van de nieuwe bond AbvaKabo, met op 1oktober 1982 welgeteld 208.363 leden en meer dan 250 afdelingen. De leden zijn verdeeld over 12 groepen, waarvan het Rijk (met 16 subgroepen), Gemeenten, Particuliere Gezondheidszorg en Welzijnssector de omvangrijkste zijn. Daarnaast nog Provincies, Waterschappen, Overige NV’s, Sociale Werkvoorziening, Particuliere Bejaardenzorg, Particuliere Bad- en Zweminrichtingen, Diversen en Gepensioneerden. De AbvaKabo staat meteen voor een vuurproef. Het kabinet komt in 1983 met voorstellen tot forse inkrimping van de personeelsformatie bij de overheid. De vlam slaat vooral in de pan door de aangekondigde korting van 3,5 procent op de inkomens van 700.000 ambtenaren, 500.000 trendvolgers en drie miljoen mensen met een uitkering. Het kabinet-Lubbers I streefde naar een beperking van de totale collectieve uitgaven voor een bedrag van twaalf miljard gulden om in de toekomst weer zicht te krijgen op gezondere economische verhoudingen. Minister Koos Rietkerk van Binnenlandse Zaken vond een eenzijdig offer van het overheidspersoneel verdedigbaar. Boos op Koos
Het overheidspersoneel schaarde zich achter de leuze Boos op Koos'. Argumenten van vakbondszijde in het overleg werden genegeerd. Het dictaat van de overheid riep verzet op. Zeker toen het FNV-alternatief dat een economische injectie inhield en een gelijk offer (1,5 procent) voor de gehele Nederlandse bevolking door het kabinet werd afgewezen. Wim Kok was er woedend over. De bondsraad van de AbvaKabo sprak, maanden voordat de vlam in de pan sloeg, al over acties. Die kwamen er. Kundig georganiseerd door de ambtenarencentrales vanuit het actiecentrum op het hoofdkantoor van de AbvaKabo in Zoetermeer. 
Man van de mobilisatie
Hans Pont: Tja, ik was meer van de coördinatie en communicatie, Jaap van de mobilisatie, van de directe benadering. Ik kon het uitleggen voor de media, Jaap wist de mensen in hun hart te raken. Hij wist het militante dat in mensen sluimert, wakker te maken. Wij vormden in 1983 een duo, maar wel van twee totaal verschillende mensen. Het mobiliseren van werknemers is een apart vak. Nagenoeg alle categorieën overheidspersoneel en trendvolgers lieten op de één of andere manier van zich horen. Buschauffeurs reden niet meer. Het vuilnis stapelde zich op, omdat de reiniging niet meer langs kwam. Post werd niet bezorgd. Personeel van gemeentelijke diensten en gemeentelijk vervoer staakte. De belangrijkste stiptheidsactie was bij de douane van 7 november tot en met 9 december. Verder waren er stiptheidsacties bij reinigingsdiensten, telefoondiensten, secretarieën, de veren in Zeeland, de vuilverwerking, gemeentelijke diensten, kadaster, staatsdrukkerij, belastingdienst, gevangeniswezen en bij andere diensten en sectoren. Naast de vele demonstraties waren er blokkades, werkonderbrekingen en demonstratieve vergaderingen. Politiemensen waaronder Xander van de Scheur, de zoon van Jaap, gooiden hun petten omhoog op het Malieveld.
Orde in de samenleving
Van begin oktober tot half december 1983 stond Nederland op z'n kop. De aandacht van de media was vooral gericht op de bevlogen voorzitter van de AbvaKabo. Van de Scheurs activistische optreden maakte hem populair bij zijn achterban en gehaat bij partijen die nadelen van de acties ondervonden. Het grote publiek maakte kennis met een authentieke vakbondsman met een markant voorkomen. Jaaps Haagse accent werd dankbaar geïmiteerd door Wim de Bie die hem als model voor Aad van der Naad in Keek op de Week gebruikte.
De stakingen leiden echter niet tot het beoogde doel. Korte gedingen volgen elkaar op en de rechtelijke uitspraken benadelen de actievoerende ambtenaren. De actievoerders willen wel doorgaan, maar de rechter steekt er een stokje voor. Bekend is de uitspraak in een kort geding over de poststaking op 25 november 1983: het stakingsrecht wordt beperkt door eventuele schade aan derden veroorzaakt. De rechten van de werknemer moeten wijken voor orde in de samenleving, laat een werkgever weten. Pioniersschop
De AbvaKabo ontvangt in deze maanden tal van bijvalsbetuigingen, maar ook de nodige afwijzingen. Jaap van de Scheur moet veel incasseren: scheldbrieven, terreurbedreigingen, bommeldingen. Zelfs zijn echtgenote wordt bedreigd. Pont zegt nooit bang te zijn geweest voor de vele bedreigingen die aan AbvaKabo werden geuit, maar ik weet wel dat Jaap een pioniersschop in zijn auto had liggen voor het geval dat ....
Werknemers in overheidsdienstDe acties van overheidspersoneel vormden tot op zekere hoogte een verrassing gelet op het Akkoord van Wassenaar uit 1982, waarmee FNV-voorzitter Kok en VNO-voorzitter Van Veen stabiliteit in het bedrijfsleven beoogden te bereiken. Loonmatiging in ruil voor arbeidstijdverkorting (waardoor werklozen aan de slag konden) zou tot verbetering van de winsten voor de bedrijven moeten leiden. Het kabinet-Lubbers beloofde niet in te grijpen in loononderhandelingen, maar deed dat een jaar later in haar dubbelrol als werkgever en wetgever wel.
De ondertekening van het Europees Sociaal Handvest (ESH) in 1980 maakte de weg vrij voor het gebruik van het stakingswapen dat de vakbonden van ambtenaren in de jaren erna door bezuinigingen en het (dreigend) afstoten van overheidstaken niet aarzelden te gebruiken. De jaren dat Van de Scheur in het Dagelijks Bestuur van de Abva zat en daarna voorzitter was van de AbvaKabo en de ACOP lopen samen met de eerste fase van de kentering van de status van de ambtenaar als een dienaar van de overheid naar die van werknemer in overheidsdienst. Uiteindelijk wordt die nieuwe rechtspositie midden jaren negentig bereikt met de instelling van afzonderlijke onderhandelingen en het afsluiten van cao’s voor acht categorieën overheidspersoneel. Een andere trend is de verzelfstandiging van staatsbedrijven. Het bekendste voorbeeld is dat van de PTT met ingang van 1 januari 1989. Het personeel van het postbedrijf viel vanaf dat moment onder een cao. Met het loslaten van het trendbeleid verstomden binnen de vakcentrale de geluiden van de bonden in de marktsector dat zij met hun loononderhandelingen de kastanjes uit het vuur sleepten voor hun collega’s bij de overheid. Die discussie liep enkele decennia geleden binnen de FNV weleens zo hoog op dat journalisten het vuurtje opstookten en een breuk voorspelden in het NVV/de FNV. Krachtige persoonlijkheid
Jaap van de Scheur kon zich krachtig opstellen naar de werkgever. Een houding die hij niet altijd kon afschudden in de eigen bond. 'Weerbarstig en autoritair' wordt er van hem gezegd. Ik vond dat iedereen maar net zo hard moest lopen als ik. Geen flauwekul: werken. Dat heeft wel eens tot frustraties geleid, erkende hij in 1990 in een interview ter gelegenheid van zijn afscheid als bondsvoorzitter.
Ten tijde van Jaaps afscheid van de AbvaKabo in 1990 keken personen die met hem hadden samengewerkt op hem en ontwikkelingen in de bond terug. Bestuurders van collega-bonden meldden dat hij geen tegenspraak duldde. Gerard van Dalen van de Centrale van Middelbare en Hogere Ambtenaren (CMHA): Hij opereerde als een vechtmachine - maar altijd in het belang van de goede zaak. Cor van Hengel, secretaris van de medezeggenschapscommissie van de dienst gemeentewerken in Rotterdam: Opvallende trek van Jaap was ook z’n enorme eigenzinnigheid. Maar deze ging altijd samen met luisteren naar mensen. SocialistMaria van Veen, voorzitter van de Vrouwenbond FNV is nog wat meer uitgesproken over haar collega: Ruwe bolster, blanke pit. Grote mond, klein hart. Potentaat dat wel. Vrouwenbelangen dringen zeer langzaam tot hem door. Maar toch is hij zeer duidelijk aanwezig op het Malieveld tussen actievoerende vrouwen uit de verpleging en verzorging. Cees Vrins die Jaap opvolgde als voorzitter van de AbvaKabo: Hij heeft als geen andere vakbondsbestuurder in de jaren tachtig de beperkingen van het begrip macht leren kennen. Macht die je als werknemersorganisatie moet ontplooien tegenover een werkgever die ook, en wel tegelijk, uitdrukkelijk wetgever wenst te zijn. Een werkgever die niet de dialoog zocht, die het woord 'compromis' niet kende en autoritair en hautain zweeg, toen er gesproken moest worden. In de periode die wij deze dagen afsluiten is de positie van de ambtenaar die van een werknemer als alle anderen geworden. Het wezenlijke verschil met de collega’s in de marktsector is dat onze leden als ambtenaar of werkzaam in de zorg- of dienstverlening werken voor het publiek belang. Johan Stekelenburg, voorzitter van de Federatie Nederlandse Vakbeweging (FNV) van 1988 tot 1997, laat zich lyrisch meevoeren: Denkend aan Jaap van de Scheur hoor ik woorden als worsten over oneindige massa's gaan. Ieder vogeltje zingt zoals het gebekt is. Zo ook Jaap, al zijn er weinigen die hem met een vogeltje zullen associëren. Eerder zullen zich beelden opdringen van een briesende zeeleeuw, een brullende tijger of een brallende baviaan. Wie aan Jaap van de Scheur denkt, denkt allereerst aan een stem. Aan geluid. Of, zoals Youp van ’t Hek zei bij de opening van het nieuwe hoofdkantoor van de FNV: 'Sommige mensen lijken op hun naam'. Stekelenburg eindigt met: Maar Jaap was en is vooral een man van het hart. Het grote ruige warme hart, het ouderwetse vakbondshart. Van de Scheur zelf: Ik ben een socialist van de oude stempel. Actief tot het eind
Na zijn pensioen was Van de Scheur aanvankelijk voor de Partij van de Arbeid en daarna voor de lokale linkse partij Solidair '93 lid van de gemeenteraad van Rotterdam. In 1993 kwam het tot een breuk met de partij waarvan hij meer dan veertig jaar lid was geweest. De PvdA had naar zijn mening het sociale gezicht verloren door de WAO te verslechteren. Literatuur
George Evers, Harry Peer, Geerten Schrama, Symbool van vertrouwen. Uit de geschiedenis van de Abva. Nijmegen 1983. 
|
Jaap van de Scheur, vakbondsbestuurder overheidspersoneel/trendvolgers en lid gemeenteraad Rotterdam, is op 24 november 1926 in Heerlen geboren en op 26 december 2002 in Rotterdam overleden. Hij was de zoon van Jacob van de Scheur, timmerman in de mijnen en Sophia Johanna Dulver, dienstbode en huisvrouw. Zijn ouders huwden op 24 juli 1913. Jacob was 23, Sophia 20 jaar, een protestants arbeidersgezin in het katholieke Heerlen.
De bij de Federatie Nederlandse Vakbeweging (FNV) aangesloten vakbond telt in de jaren tachtig ongeveer een kwart miljoen leden. Landelijke bekendheid krijgt Van de Scheur - bijgestaan door Hans Pont - als leider van de wekenlange stakingen van overheidspersoneel in het najaar van 1983 tegen de aangekondigde korting op de salarissen van ambtenaren en trendvolgers van 3,5 procent door het kabinet-Lubbers. We staan er wat langer bij stil.
De vier samenwerkende centrales van overheidspersoneel weigerden te accepteren dat ambtenaren opnieuw de sluitpost van de begroting zouden worden en dat ze ten opzichte van werknemers in het bedrijfsleven ongelijk werden behandeld. De AbvaKabo wilde herverdeling van werk door middel van arbeidstijdverkorting in ruil voor de prijscompensatie.
De acties hebben een debetzijde. Het beeld van de ambtenaar kantelt in de publieke beeldvorming. Het blijkt dat er naast de klassieke ambtenaar een breed gevarieerd werknemersbestand in de uitvoering van publieke diensten staat. Met herkenbaar belangrijk en vaak zwaar werk waarvan de burger de betekenis inziet. Voorts wordt er in 1984 ter correctie op de ongelijke verhoudingen in de publieke sector de Advies- en Arbitragecommissie Rijksdienst (commissie Albeda) ingesteld.
Ik herinner me dat ik bij de overhandiging van het eerste exemplaar van Symbool van vertrouwen. Uit de geschiedenis van de Abva aan Jaap van de Scheur op het hoofdkantoor van de AbvaKabo in Zoetermeer op 2 juni 1983 een heel betoog heb gehouden over de onwaarschijnlijkheid van die breuk. De Abva was met zijn voorlopers vanaf de oprichting van het NVV in 1906 ideologisch, organisatorisch, sociaal en politiek hecht verbonden met de andere bij het NVV en later bij de FNV aangesloten bonden. Voor FNV-voorzitter Wim Kok, gastspreker bij die gelegenheid, ging zelfs het ter sprake brengen van de gedachte van de mogelijkheid van een scheuring binnen de FNV te ver. Afgezien daarvan kon hij met plezier instemmen met mijn lezing.
Jaap van de Scheur behoort met Cees Schelling van de Voedingsbond, Arie Groenevelt van de Industriebond en Herman Bode en Frans Drabbe van de FNV tot een generatie van vakbondsleiders met levensgeschiedenissen getekend door de crisis van de jaren dertig, de Tweede Wereldoorlog, de wederopbouw, anticommunisme, de totstandkoming van de verzorgingsstaat en de bedreiging daarvan door bezuinigingsoperaties. De inzet voor emancipatie van de arbeider, gevoel voor sociale rechtvaardigheid en solidariteit zijn hun drijfveren. Opgeklommen van de werkvloer en gepokt en gemazeld in de belangenbehartiging groeiden ze uit tot spraakmakende, stevige onderhandelaars en stakingsleiders. Daarbij gedragen door hun achterban en gevreesd en ook wel gerespecteerd door de werkgever.