Leesgroep "Heropleving Karl Marx", sleutelbegrippen en nieuwe interpretaties, deel 1

Het kapitalisme - reacties en commentaar

Sjarrel Massop

Karl Marx hield niet van ismen. De reden is dat, op deze manier, het politieke economische systeem voorgesteld wordt als afgebakend, terwijl het ware kenmerk van de inrichting van samenlevingen juist is dat het het open systemen zijn, volop ontwikkelend en telkens aanpassend aan de historische processen. De samenlevingsvormen die daaruit voortkomen, zijn niet ideaaltypisch.

Als we het toch over het kapitalisme hebben, dan ontstaat de idee dat het systeem niet meer in staat is de problemen op te lossen die het heeft voortgebracht. De crises stapelen zich op en manifesteren zich op sociaal, politiek en economisch vlak, waarbij de aarde ernstig uit balans raakt. Epidemieën, natuurrampen, onleefbaarheid, toenemende ongelijkheid, gebrek aan een humanitaire instelling, ondoelmatig beleid, uitsluitingen van mensen op grote schaal, honger, gebrek aan huisvesting, gebrek aan werk en inkomen. Ze komen tegelijk en volgen elkaar snel op.

Stelling

Mensen in alle samenlevingen kunnen niet meer wachten op de met het systeem en het kapitaal samenhangende, destructieve tendensen. De schade die het verkeerd inzetten van het kapitaal veroorzaakt, is daarvoor te groot geworden. Ingrijpen moet op de thema’s van Kocka: (de)centralisatie, commodificatie en accumulatie!

Hier de vraag en stelling:

Het is revolutionair nodig om nu te handelen om de afbraak tegen te gaan, we kunnen niet afwachten tot het vanzelf ineenstort, proletariërs alles landen verenigt U! U heeft niets te verliezen dan uw ketenen, er is een wereld te winnen! Hoe?

Reactie Ab

Hoe waar bovenstaande stelling ook is, de vraag is: welke wereld. Hoe ziet die er uit? Er is ooit een onderzoek geweest naar de nomenclatuur in de Sovjet-Unie. De meeste mensen vonden het systeem verwerpelijk, maar dat leidde naar de bijzondere conclusie dat ze er niet tegen wilden strijden, maar hoopten er ooit deel van uit te kunnen maken.
Op deze wijze kun je ook de ketenen verbreken door te hopen dat je aan de andere kant komt te staan. Dit is ook de aantrekkingskracht van de Amerikaanse droom. Door bedrog, overheersing, onderdrukking en uitbuiting kun je ooit van krantenjongen tot miljonair komen. En meer vertaald naar de hedendaagse tijd is dat jongeren in de drugscriminaliteit belanden, doordat ze hopen ooit zelf in zo’n grote bak, behangen met blingbling, rond te kunnen rijden.
Stel daar tegenover de hoop van het verbreken van de ketenen door leuzen als solidariteit, zelforganisatie, staken, internationale solidariteit, recht op een menswaardig bestaan en andere slogans die niet uitgewerkt zijn, maar waarmee de geschiedenis korte metten heeft gemaakt door de teloorgang van socialisme, communisme en andere ismen en voor mij is duidelijk dat ondanks alle gerechtvaardigde kritiek op het kapitalisme, de aantrekkingskrachten van 'een betere wereld' het aflegt tegen de verlokkingen van het te bestrijden kapitalisme.

In de beeldvorming is strijden voor 'een betere wereld' met alle nuances, gelijk aan niet uitgewerkte blauwdrukken, mooie woorden, onderlinge oorlogen over de juiste interpretatie van ..… vul maar in. Een harde en lange strijd, naast die om het naakte bestaan en het overleven, waarover ook de geschiedenis nog een mening heeft.

Dit staat in schril contrast met je overgeven aan het kapitalisme en proberen het daarmee op alle mogelijke manieren te maken. Dat heeft 'links' over zich afgeroepen. Dus voor mij moeten er veel meer uitgewerkte visies komen op wat 'een betere wereld' betekent om een daadwerkelijk alternatief te zijn voor de strijd tegen … of het verbreken van de ketenen.

Er is een neiging om alsmaar grotere hoeveelheden kapitaal te scheppen, om zo het productieniveau uit te breiden en de arbeidsproductiviteit te laten toenemen. Het leidt potentieel tot een steeds grotere overproductie van commodities (waren).

Ik weet niet precies hoe ik overproductie moet begrijpen. Maar zolang de wereldbevolking blijft groeien en het overgrote deel van de bestaande bevolkingen die dat wil, maar nu geen deel kan hebben (armoede) aan datgene wat er geproduceerd wordt, is er wat mij betreft de komende tijd geen overproductie. Integendeel om iedereen deelgenoot te laten zijn van de wereldproductie/welvaart moet er nog veel meer geproduceerd worden. Welk verhaal kunnen we bieden om anderen te zeggen dat bijvoorbeeld hun mobiliteit (auto’s, reizen, vliegen, vakantie) beperkt moet worden in het belang van de natuur/wereld, het voortbestaan van de mensheid?

Een kenmerk van het moderne kapitalisme is dat geen enkel product of dienst zich meer aan een kapitalistische productiewijze kan onttrekken. Denk aan zorg, onderwijs, kunst, cultuur, water, huisvesting. Dat betekent dat de gehele samenleving onderworpen wordt aan de kapitalistische wijze van produceren.

Daarmee ben ik het niet eens. Dat de zorg enzovoort op kapitalistische wijze gevormd is, is een keuze volgens mij en geen wetmatigheid. Ook in de kapitalistische maatschappij kan de zorg anders georganiseerd worden/zijn.

Kapitalisme zal aan zijn einde komen als gevolg van zijn inherente tendensen van zelfdestructie. Marx was hier behoorlijk zeker van, hoewel hij zich nooit vergreep aan speculaties hoe het einde zou komen.

Dat zal misschien ooit plaatsvinden, maar ik zie geen aanleiding om aan te nemen dat dit op korte termijn 0-50 jaar zal gebeuren. 

Reactie Elsa

Interessant zou een discussie zijn over de interpretatie per samenleving. Je [Sjarrel] zegt dat elke samenleving de verschillende kapitalistische begrippen anders ‘schikt’, te weten in andere mate en in andere samenleving.

Is dat in strijd met wat je verder kunt stellen dat globaal voor elke kapitalistische samenleving hetzelfde geldt (en dus dat dezelfde problemen spelen)?

Als doel stel je dat de samenleving humaner en gelijker zou moeten zijn. In hoeverre stel je dat als kader in deze discussie en in hoeverre voldoen Marx' observaties aan dit doel?

In het moderne kapitalisme wordt het kapitalisme tot norm verheven. In hoeverre is dit proces onomkeerbaar? Kan het gemitigeerd worden?

Interessant vond ik het feit dat betoogd werd dat in kapitalistische samenlevingen het grijpen van de macht door een dictator dichtbij ligt, terwijl ook in vroege maatschappelijke, collectieve samenlevingsexperimenten vaak het grijpen van de macht door één of door enkelen leidde tot dictatuur, en in dat geval tot het einde van het collectief.
Het aan de beperking van de democratische macht, voorafgaande proces van oligarchisering, heeft indertijd ook een einde gemaakt aan de heel vroege democratisch bestuurde waterschappen. De opkomst van adel en daarna van de stedelijke regenten waren daarvan de oorzaak.

Voor mij als geïnteresseerde in de negentiende eeuw geldt de vergelijking van doorgeschoten kapitalisme met een 'Verkehrte Welt vooral als interessant. Ten eerste dat Marx dit begrip ter verheldering gebruikte, en ten tweede dat het ook verhelderend is: bekende en gerespecteerde waarden worden omgekeerd.

Mijn commentaar

Begrijpelijke en herkenbare reacties die meer kritische vragen oproepen dan dat ze antwoorden geven op de vraag hoe het kapitalisme te bestrijden, voordat het vanuit zichzelf te gronde gaat.
Terug naar de centrale kenmerken.

(De)centralisatie is een politiek thema. De gecentraliseerde staatsmacht is nodig om het kapitaal de vrije hand te geven. Het kapitaal zelf zoekt gedecentraliseerd wegen om onder maximale omstandigheden (goedkope arbeid, nabijheid van markten en klanten, gunstige productie- en concurrentievoorwaarden) te kunnen groeien.

Commodificatie zou je een sociaal thema kunnen noemen. Er is een tendens (dalende winstvoet) dat het kapitaal in een productieomgeving niet meer goed kan groeien. De verhouding kapitaal en arbeid verandert, vooral door technologie ontwikkelingen. Dat betekent dat het kapitaal nieuwe wegen zoekt: imperialisme, arbeidsverdeling op wereldschaal, managementtechnieken om toch weer te kunnen groeien. En dan vooral ook gebieden die tot dusverre zich hebben kunnen onttrekken aan de werking van het kapitaal.

Marx en ook Rosa Luxemburg zegt dat er dan nog een surplus ontstaat: schatvorming die een bestemming zoekt. Een economisch thema, met ook dank aan David Harvey die zich bezighoudt met accumulation by dispossession, groei door onteigening. Vooral door externe financieringen, waarover rente betaald moet worden.

Deze ontwikkelingen voltrekken zich in een vorm van ongelijke en gecombineerde ontwikkeling. In samenlevingen liggen andere accenten voor (de)centralisatie, commodificatie en accumulatie. Om het kapitalisme te kunnen bestrijden, moeten we vooral ook kijken hoe die thema’s in onze eigen samenleving zich ontwikkelen.