Reactie op artikel solidariteit.nl van Harry Peer over het Waterlooplein (20-12-2020)

Het plezier van de metro

Willem Elfrink

Met belangstelling je artikel gelezen over Waterlooplein en Stopera. De tentoonstelling in het Joods Historisch Museum vond ik heel boeiend. Wat de Stopera betreft: echt mooi vind ik het gebouw ook niet. Vergeleken met de omgeving kun je inderdaad spreken van disharmonie. Maar zoals je zegt: met het onvermijdelijke valt weinig anders te doen dan je er in schikken. Heb eigenlijk geen idee hoe jongere generaties die het nooit anders gekend hebben, hier tegenaan kijken.

Een jaar of tien geleden bezocht ik eens met een nieuwe collega, dertig jaar jonger, een kantoorgebouw dat ik in de jaren tachtig gebouwd heb zien worden. Toen uiterst modern en dat is het in mijn beleving altijd gebleven. Zijn spontane reactie was echter: wel aardig maar een beetje oubollig. Tja, perspectieven verschillen!
Aan alles wat over het Waterlooplein en omgeving is geschreven, zou ik weinig toe kunnen voegen, behalve misschien vanuit een gezichtspunt dat minder in het oog springt, namelijk het ondergrondse.

Aandenken

Al meer dan 43 jaar staat op mijn bureau dezelfde presse-papier. Dat ik dit zo exact weet, komt doordat er een datum op staat: 14 oktober 1977. Ik werkte toen bij het Gemeente Vervoerbedrijf (GVB) en was gedetacheerd bij het Bouwbureau Metro. Eerst in een barakkencomplex bij het Amstelstation en later aan de Spaklerweg. In oktober 1977 ging de metro daadwerkelijk rijden, dat wil zeggen vanaf respectievelijk Gaasperplas en Holendrecht tot aan station Weesperplein. Het traject Weesperplein - Centraal Station (en ook het laatste stuk naar Reigersbos - Gein) werd pas drie jaar later in gebruik genomen.

De presse-papier is een aandenken aan de officiële opening. Het is een replica van een loden gewicht dat door de Archeologische Dienst tijdens de bouw van de tunnel werd gevonden. Heb het net even gegoogled en daarbij gevonden dat ook het Amsterdam Museum een exemplaar bezit, verkregen door schenking uit de nalatenschap van wethouder Han Lammers.

Bijlmer

Hoewel ondertussen al zo'n veertig jaar vertrokken bij het GVB, denk ik nog met veel plezier terug aan die tijd. Anders dan een flink aantal generatiegenoten, stond ik positief tegenover de metro-aanleg. Natuurlijk had ik een subjectieve kijk. Afgezien van dat mijn salaris er vandaan kwam, was ik ook belanghebbende als bewoner van de Bijlmer. Er woonden toen al tienduizenden mensen die vóór de komst van de metro volledig waren aangewezen op de buslijnen 55 en 56. Beide lijnen reden in de spits drie minutendiensten die allemaal vastliepen in de file voor de smalle brug bij Duivendrecht.

In mijn herinnering stak de werksfeer bij de Metro-dienst in die begintijd positief af bij het GVB-gemiddelde. Beetje een pioniersbedrijf, samen de schouders eronder. Ook zal alle negatieve kritiek van een deel van de buitenwereld, intern beslist een sterk 'wij-gevoel' hebben bevorderd.
Lang nadat ik al niet meer bij het GVB werkte, keek ik als wachtende reiziger nog altijd naar de rijtuig-nummers wanneer de trein arriveerde. De nummers 1 t/m 37 waren nog uit 'mijn' tijd, waarbij nummer 1 t/m 4 zelfs al op het eerste proeftracé hadden gereden. Al deze treinen zijn ondertussen buiten bedrijf gesteld na ongeveer veertig jaar trouwe dienst.

Kunstwerken

Bij de aanleg van de metro gold als regel dat één procent van de bouwkosten aan kunst besteed diende te worden. Vooral in het ondergrondse tracé, tussen Amstelstation en CS, heeft dat tot opvallende kunstwerken geleid. Bekendst in dit opzicht natuurlijk station Nieuwmarkt, waar de kunstwerken een uitdrukking vormden van het verzet tegen de sloop van woningen die moesten wijken voor de tunnelbouw.
Bij station Waterlooplein zijn onder andere de Hiërogliefen van Lou Heldens in de Hortustunnel zeer opvallend.
Onder het station Weesperplein ligt overigens in ruwbouw een tunnelsegment dat nooit is gebruikt. Het was bestemd voor een kruisende verbinding in Oost-Westrichting. Een dergelijke metrolijn is er echter nooit gekomen. Na de Nieuwmarktrellen werd het woord 'metro' voor lange tijd politiek taboe en deed onder meer het fenomeen 'sneltram' zijn intrede als moeizaam compromis.
Mooi vond ik ook altijd het lijnenspel op de tunnelwand tussen sommige ondergrondse stations. Kijkend door het raam gaf dat een heel intensieve beleving van versnelling en vertraging. Na de renovatie van de afgelopen vijf jaar lijkt veel daarvan verdwenen.

Ten slotte het station Wibautstraat, waar ik in de eerste 25 jaar van zijn bestaan regelmatig in- en uitstapte. Dit station had, niet geheel onbegrijpelijk, lange tijd een slechte naam qua sociale veiligheid. De kunstwerken zijn echter bijzonder en staan in het teken van de dagbladdruk die in deze buurt ooit prominent aanwezig was. Eén ervan wordt gevormd door de wanden van dit bouwwerk op het perron.
Uitgehard in beton staan hier de afdrukken van matrijzen die zijn gebruikt voor de voorpagina's van echte kranten. Ik heb daar ongelooflijk vaak omheen gelopen en geprobeerd zoveel mogelijk tekst te ontcijferen. Veel beslommeringen uit de nadagen van het kabinet Biesheuvel en de beginperiode van het kabinet Den Uyl komen langs!

Hieronder het muurfragment waar ik het vaakst naar heb staan kijken. De kop luidt: Vastberaden houding ENKA-personeel maakt diepe indruk en het artikel gaat over de bedrijfsbezetting van Enka Breda in 1972.

Voor mij springt deze eruit, omdat ik aan die gebeurtenis een persoonlijke herinnering heb. Het voert in dit kader te ver om dat uit te leggen, maar heel mooi is het volgende. Nooit was het me gelukt om veel meer dan de kop van het artikel te ontcijferen. Totdat ik enige tijd geleden de website Delpher ontdekte, waarop een gigantisch aantal kranten van ruim drie eeuwen valt te raadplegen. En waar dus ook deze pagina compleet leesbaar staat, onder 21 september 1972.

Wonen in de Stopera

Waarmee maar gezegd wil zijn: de vooruitgang is een medaille met een goede en slechte kant. Heeft de digitalisering enerzijds totaal ontwrichtende effecten, is het anderzijds fantastisch dat bijna alle informatie ter wereld via een minuscuul apparaatje als de smartphone toegankelijk is.
Misschien gaat iets dergelijks ook een beetje op voor de ruimtelijke omgeving. Het is een groot geluk dat mensen als commissaris Kaasjager die in de jaren vijftig de grachten wilde dempen om de doorstroming van het verkeer te verbeteren, nooit de kans hebben gekregen hun desastreuze ideeën te verwezenlijken. Anderzijds kan een complete stad ook niet worden geconserveerd als een museum.

Een jaar geleden hadden we ons niet voor kunnen stellen hoe de wereld er op dit moment uitziet. Gaat straks na Corona alles weer terug naar hoe het was? Of zal blijken dat de verschuiving naar webwinkelen, thuiswerken en verminderd internationaal reisverkeer structureel is? In dat geval kan de behoefte aan winkelcentra, kantoren en hotels spectaculair afnemen.
Wanneer in een dergelijk scenario ook voor de gemeente thuiswerken het nieuwe normaal zou worden, kan voor een deel van de Stopera misschien wel een nieuwe invulling worden overwogen. Bijvoorbeeld ombouwen tot woonruimte en daarmee een (kleine) bijdrage leveren aan de oplossing van het woningtekort. Wie zich daar zou mogen vestigen, woont dan misschien niet in een heel mooi gebouw, maar wel op een locatie die velen zullen benijden!