Solidariteit

Het jaar 1922

Arbeidersbeweging en politiek

Harry Peer

1922 Is een jaar waarin mensen wereldwijd op de proef worden gesteld. Er zijn politieke spanningen in Rusland, Duitsland, Italië, Griekenland, Turkije, Ierland, India en Zuid-Afrika. Wat de werkende klasse in Nederland betreft, begint het al meteen op de eerste dag van dat jaar. Met de jaarwisseling 1921-1922 kijken duizenden metaalarbeiders en hun gezinsleden met een bezwaard gemoed terug op de afgelopen maanden. Ze staken al twee maanden tegen een loonsverlaging. Het leek er niet op dat de bonden de staking zouden kunnen volhouden. Op 9 januari 1922 eindigt de staking in de metaalsector die op 31 oktober 1921 was begonnen.

Familie Peer

We maken de kring wat kleiner. De vader van mijn vader werkte niet in de metaal, maar bij het spoor, als wisselwachter. Schrijvend over dat jaar gaan mijn gedachten uit naar hem en zijn vrouw. Zij zullen op zondag 1 januari 1922 verwachtingsvol naar de toekomst hebben gekeken. Op 7 april werd het gezin uitgebreid met een jongetje dat de naam Huub kreeg. De dag erop was het alweer feest, mijn vader werd tien jaar. Een half jaar later op 7 oktober vond er een catastrofe plaats. Mijn grootmoeder Gerarda Koning overleed en mijn grootvader Hendrik Peer bleef achter met een gezin van zeven kinderen.

Van mijn oma heb ik geen beeltenis, wel van mijn opa. Zijn portretfoto toont een man met een krachtige uitstraling, maar hij zal in die fase van zijn leven een vertwijfelde indruk hebben gemaakt. Ik vermoed dat de oudste uit het gezin, de vijftienjarige Jacoba hem sterk zal hebben gesteund in het draaiende houden van het huishouden en de zorg voor haar vijf broers en ene zus. We laten de familie Peer uit Zevenaar rusten en trekken de wijde wereld in.

Ger Harmsen en Howard Zinn

Twee inspirerende en invloedrijke geschiedschrijvers van de arbeidersbeweging, beiden in 1922 geboren in een arbeidersgezin, moeten we beslist naar voren halen. Ger Harmsen is geboren in Amsterdam op 15 mei 1922. Arbeider in een chemische fabriek, communist, studeerde op oudere leeftijd aan de universiteit, marxist, filosoof, historicus, leraar geschiedenis, professor, kenner van de natuur met een passie voor mossen. Harmsen promoveerde in 1961 op Blauwe en rode jeugd. Ontstaan, ontwikkeling en teruggang van de Nederlandse jeugdbeweging tussen 1853 en 1940. Zijn proefschrift beschrijft de jeugdbeweging die wordt gedreven door geheelonthouding (blauw) en maatschappijverandering (rood). Harmsens Inleiding tot de geschiedenis wordt in brede kring gelezen. Talloze andere publicaties zijn te noemen, met name over de vakbeweging. Als eerste noemen we de bestseller Voor de bevrijding van de arbeid (1975), geschreven samen met Bob Reinalda. Deze publicatie werd zowel door linkse studenten als op de kaderopleiding van vakbonden stuk gelezen. Bij de Industriebond FNV en de Vervoersbond FNV werden de respectievelijke historische overzichtswerken Mens en werk (1980) en Onderweg (1986) door Harmsen geschreven met jongere medewerkers zeer gewaardeerd. Boeiend is Harmsens autobiografie Herfsttijloos (Colchicum autumnale). Een levensverhaal (1993). Ger Harmsen overleed in De Knipe op 3 april 2005.
Howard Zinn is geboren in Brooklyn/New York op 24 augustus 1922. Een veelzijdig persoon: havenarbeider, veteraan Tweede Wereldoorlog, doctoraal geschiedenis aan de Columbia Universiteit, historicus, filosoof, socialistisch denker, toneelschrijver. Als activist stond hij vooraan in de burgerrechtenbeweging en in de strijd tegen de oorlog in Vietnam. Zinn's publicaties worden tot ver buiten de Verenigde Staten gelezen. Hij is beroemd geworden met A People's History of the United States, hierin kijkt hij naar de geschiedenis van de Verenigde Staten door de ogen van indianen, zwarte slaven, vrouwen en arbeiders. Net als bij Harmsen zijn vele publicaties te noemen. We volstaan met The Zinn Reader. Writings on Disobedience and Democracy (1997), A Power. Governments cannot suppress (2007). Meeslepend is You Can't Be Neutral on a Moving Train. A Personal History of Our Times (2002). Op vele plaatsen in de Verenigd Staten is in 2022 stil gestaan bij Howard Zinn's intellectuele en activistische erfenis. Howard Zinn overleed in Santa Monica, Californië, op 27 januari 2010.

Zeeliedenstaking Hong Kong

Working Class History. Every day acts of resistance & rebellion brengt ons de hele wereld over. Al eerder hebben we deze publicatie gebruikt voor het in kaart brengen van bijzondere gebeurtenissen in de arbeidersbeweging. (1) De redactie selecteerde als eerste dag voor 1922 de 12de januari. Wat gebeurde of begon er op die dag? Zeelieden in Hong Kong en Canton (nu Guangzhou) leggen het werk neer en eisen een loonsverhoging van 40 procent.

Duidelijk een inhaalslag op vorige jaren. De scheepsondernemingen weigeren pertinent om hierover te onderhandelen. Aangevoerd door de Vakbond van Zeelieden breidt de staking zich uit tot meer dan dertigduizend deelnemers. Het verstoort het dagelijkse leven in Hong Kong, schepen voeren niet langer voedsel naar de stad. De Britten die er de scepter zwaaien, verklaren de staking illegaal, maar de stakende arbeiders hebben geen boodschap aan de koloniale bezetter. Na 52 dagen staking zijn de werkgevers bereid om te onderhandelen, ze capituleren op 5 maart. De lonen van de zeelieden worden met 15 tot 30 procent verhoogd. Het kleine groepje activisten dat in 1921 in Sjanghai de Communistische Partij van China oprichtte zal er de kiem van de revolutie in hebben gezien.

Stakingen en opstand Zuid-Afrika

Working Class History had het volgende grootschalige conflict - als Rand Opstand de geschiedenis ingegaan - in Zuid-Afrika kunnen opnemen. Op 28 december 1921 begonnen witte mijnwerkers in Zuid-Afrika een staking in de steenkoolmijnen die in het nieuwe jaar werd voortgezet en aanhield tot 16 maart 1922. De mijnbazen wilden de kosten drukken door tweeduizend witte werknemers te vervangen voor goedkopere, zwarte werknemers. Die staking wordt in maart in Witwatersrand op bloedige wijze neergeslagen door het Zuid-Afrikaanse leger. De algemene staking vanaf 6 maart krijgt het karakter van een opstand en een rassenoorlog, waarbij in een notendop de spanningsvolle verhoudingen tussen allerlei partijen in Zuid-Afrika te voorschijn komen: Britse mijnmagnaten tegenover een door de verwoestingen van de Boerenoorlogen verarmd wit Afrikaner proletariaat dat wordt opgezet tegen nog slechter betaalde zwarte mijnwerkers - raciale verhoudingen - optreden van de Communistische Partij - vrouwen in de staking - de regering van premier Jan Smuts die met harde hand ingrijpt.

Harde hand is een eufemisme voor bombardementen vanuit de lucht op stakers in delen van Johannesburg en Witwatersrand, tweehonderd doden en meer dan duizend gewonden, stakingsleiders die naderhand als straf worden opgehangen. Bloody Smuts ontkomt zelf ternauwernood aan een aanslag op zijn leven. De ellende in het land is nog niet voorbij.
De strafexpeditie van de regering-Smuts op de Bondelzwarts in Zuidwest Afrika (Khoikhoi in Namibië) eind mei/juni 1922 had eveneens een plaats verdiend in Working Class History. Ze kreeg grote internationale publiciteit, omdat de Volkenbond het ging onderzoeken. De Duitsers en daarna de Afrikaners hadden zich het grondgebied van de Bondelzwarts toegeëigend. De Bondelzwarts verzetten zich tegen opgelegde belastingen en beperking van hun vrijheid en wilden niet gedwongen worden bij blanke werkgevers in dienst te gaan. Ze werden vanuit de lucht gebombardeerd, waarbij 115 stamleden het leven verloren. Ruth First, een Zuid-Afrikaanse anti-apartheidsactivist heeft het neerschieten van de Bondelswarts het Sharpeville van de jaren twintig genoemd. In 1924 moet de Zuid-Afrikaanse Partij (ZAP) van Smuts het veld ruimen voor een coalitie van de Nationale Partij en de Labour Party.

Midden-Amerika, Italië en Ierland

We zwerven over de aardbol en maken de stap van China en Zuid-Afrika naar Mexico. Maandag 6 maart 1922. Het verzet tegen huurverhogingen wordt in Veracuz in gang gezet door sekswerkers die met matrassen, stoelen en ander meubilair de straten barricaderen met de bedoeling een reusachtig vuurwerk te ontsteken. De politie kan de voorgenomen actie op het laatste moment stoppen, maar het nieuws van dit protest leidt tot een golf van huurstakingen door de hele stad heen.
Van Mexico naar Italië. Arbeiders in Italië roepen een algemene staking uit tegen het fascisme. De grote ondernemers helpen de militair georganiseerde fascisten met het breken van de staking. Alleen de arbeiders in Bari en Parma houden het uit tot de 7de augustus.

We blijven in Europa en belanden op zondag 17 september in Dublin. Een burgeroorlog verscheurt het land. Arbeid(st)ers bij de post staken tegen de nieuwe Ierse Vrijstaat waar soldaten in Dublin het vuur op hen openen. Eén van de stakers, Olive Flood, wordt geraakt, maar ze komt er genadig van af omdat de kogel afketst op haar gordel. Een journalist rapporteert dat het incident geen effect heeft op de vastbeslotenheid van de jonge vrouwen om door te gaan.
We steken de oceaan weer over en komen in Midden-Amerika terecht. Op woensdag 15 november 1922 worden in Guayaquil in Equador tussen de driehonderd en duizend mensen door staatsgeweld om het leven gebracht. Arbeiders van een elektriciteitsmaatschappij en het stadsvervoer legden het werk neer om te protesteren tegen de slechter wordende economische omstandigheden. Andere arbeiders schaarden zich bij hen. Een massa is vreedzaam bijeen, mannen, vrouwen en kinderen. Volkomen onverwachts openen soldaten en politieagenten het vuur op de menigte, honderden mensen worden gedood.

Ricardo Magón sterft in gevangenis

We reizen naar het noorden. Op dinsdag 21 november 1922 sterft de Mexicaanse anarchistische communist van Zapotec mesties afkomst Ricardo Magón na maanden ziekte en verwaarlozing in de Leavenworth Prison in Kansas, de Verenigde Staten. Hij was één van de belangrijkste ideologen van de Mexicaanse Revolutie en revolutionaire beweging en lid van de anarchistische Mexicaanse Liberale Partij.
Magón was tevens actief in de Industrial Workers of the World (IWW) en redigeerde de anarchistische krant Regeneración die arbeiders opzette tegen de dictatuur van Porfirio Diaz. In de gevangenis beschreef hij de vervolging door de regering van de Verenigde Staten: Ik ben gevangen door het overweldigende mechanisme van een monsterlijke machine en mijn lichaam kan worden open gescheurd, en mijn benen gebroken, en mijn gekreun kan de ruimte vullen en eindigen met een laatste huivering, maar de machine zal niet stoppen met slijpen, slijpen, slijpen.

Het is helder dat er voor elke dag van het jaar wel iets spectaculairs uit de wereld van arbeidsverhoudingen en politiek in Working Class History te melden zou zijn. Nog een keer Nederland. Op 4 mei 1922 wordt de 26-jarige Jacob Pantjes die met enkele metgezellen stond te posten bij een houtbedrijf in Groningen, gedood door onderkruipers. De moord op een kameraad die streed tegen een loonsverlaging vervulde ieder met afschuw. Drieduizend arbeiders bewezen Jacob de laatste eer bij zijn uitvaart vier dagen later. De woede onder de bevolking was enorm, toen de rechter de onderkruipers aan het eind van het jaar vrijsprak. Er kon niet worden vastgesteld wie van hen de fatale messteek had toegediend. Klassenjustitie was alom het oordeel.

Vrouwenkiesrecht

Een gebeurtenis van een geheel andere orde. Op woensdag 5 juli 1922 werden in Nederland de eerste landelijke verkiezingen gehouden waarbij vrouwen mochten, nee moesten stemmen, want er was een stemplicht. 'Mochten' is overigens geen correcte aanduiding, gelet op de tientallen jarenlange strijd van feministes, liberalen en sociaaldemocraten voor de verovering van het kiesrecht voor vrouwen. Feministes als Aletta Jacobs en Wilhelmina Drucker namen het voortouw. De mannen uit de christelijke partijen die altijd tegen het stemrecht voor vrouwen waren geweest, moesten nu een draai maken om hun echtgenotes en dochters de waarde ervan te laten inzien. De bezorgde woorden van katholieke politici destijds komen paternalistisch en vermakelijk op ons over. Mr. Jan van Best op een avond voor de R.K. Vrouwenbond: Nu zijn wij, Roomsche mannen, het die erkennen: wij hebben U, Roomsche vrouwen, noodig in den strijd voor Kerk en Maatschappij. Men heeft zich wel eens afgevraagd, waarom wij, mannen, niet enthousiast waren voor het vrouwenkiesrecht. Dit was, omdat wij de vrouw in haar milieu wilden laten, waar zij van natuur weze thuis behoort, in het huisgezin; de vrouw is en behoort te zijn de koninginne van het huisgezin. Het Tweede Kamerlid J.B. Bomans hoopt dat de katholieke vrouwen zich niet zullen laten opzwepen tot ontevredenheid, dat zij niet zullen ontaarden in hellevegen, doch dat zij sterk in haar geloof, zich de maagd van Orleans tot voorbeeld zullen kiezen om met de Katholieke mannen te samen te strijden voor het heiligste goed.

Het passieve kiesrecht voor vrouwen dat al gold sinds 1918, werd uitgebreid met het actieve kiesrecht - 2.929.569 burgers, de mannen en vrouwen boven de 25 jaar brachten op die historische dag in 1922 hun stem uit. De Tweede Kamer was nu echt een volksvertegenwoordiging geworden. De in 1918 door mannen gekozen Suze Groeneweg (SDAP) kreeg gezelschap van zes andere vrouwen. We noemen: Johanna Westerman (Vrijheidsbond, zij was in 1921 al tussentijds ingetreden), Betsy Bakker (Vrijzinnig Democratische Bond), Elisabeth van Dorp (Liberale Partij), Sophie Bronsveld-Vitringa (RK Kieskringen), Frida Mackay-Katz (CHU) en Agnes de Vries-Bruins (SDAP). De prestaties en levensloop van elk van deze zeven vrouwelijke parlementariërs dwingen grote bewondering en respect af. Overigens bleef de door wetgeving geschraagde discriminatie van vrouwen op allerlei terreinen van het maatschappelijk leven bestaan, de handelingsonbekwaamheid van gehuwde vrouwen is daarvan wel het meest pregnante voorbeeld.
De Tweede Kamer bestond nu uit 7 vrouwen en 93 mannen. In 2022 is het beeld verbeterd: 57 vrouwelijke Kamerleden op de 150, meerdere vrouwelijke fractievoorzitters, de vijfde vrouw als Kamervoorzitter en een ministersploeg die voor de helft uit vrouwen bestaat (tien). We zijn er op vooruitgegaan, al blijft het wachten op de eerste vrouwelijke minister-president.

Uiteenlopende politieke leiders

Het jaar 1922 kunnen we verder omlijsten met dictators die hun land en de rest van de wereld naar de afgrond zouden voeren. Josef Stalin volgt Lenin op als secretaris-generaal van de Communistische Partij in de Sovjet-Unie (officieel gesticht op 30 december). In Duitsland zet NSDAP-leider Adolf Hitler niet gehinderd, eerder aangemoedigd door een maand gevangenisstraf in de Stadelheim-gevangenis in München zijn agitatie voort. In Italië zwicht de koning voor de fascistische druk om Benito Mussolini tot minister-president te benoemen.

Twee figuren van een volstrekt andere statuur zijn Gandhi en Churchill. In India verdwijnt Mahatma Gandhi in de gevangenis, zogenaamd vanwege het aanzetten tot rebellie. Hij wordt veroordeeld tot zes jaar gevangenisstraf, maar na twee jaar vervroegd vrijgelaten.
Op 15 november 1922 werd Winston Churchill tot het bot vernederd. Bij de landelijke verkiezingen versloeg een Labour Partij pacifist hem verpletterend in zijn kiesdistrict in Dundee. Churchill kreeg slechts 14 procent van de stemmen. Het leek het einde van Churchills politieke loopbaan. Hierna ging Churchill schilderen en metselen. Maar twee jaar later is de politieke vos van partij veranderd, hij is van de liberalen overgestapt naar de Conservatieve Partij en zijn landgenoten zien hem terug als minister van Financiën in het kabinet-Baldwin.
Politieke moorden schrikten de wereld op in 1922: de minister van Buitenlandse Zaken Walther Rathenau in Duitsland, de leider van de Ierse Vrijstaat Michael Collins, de Poolse president Gabriel Narutowicz. Rathenau maakte vooral naam met het op 16 april in Rapallo met de Russen afgesloten Verdrag. Duitsland deed afstand van alle door de communisten genationaliseerde Duitse eigendommen in de Sovjet-Unie die als tegenprestatie afzag van de Duitse herstelbetalingen. Beide landen kwamen overeen elkaar in de economische betrekkingen als meestbegunstigd te benaderen. Geheime militaire samenwerking beklonk het Verdrag van Rapallo. Duitsland had zich met deze diplomatieke slag enigszins uit haar geïsoleerde positie gemanoeuvreerd, al was het in een onverwachte richting. Duitsland was hiermee het eerste land dat de Sovjet-Unie erkende, hetgeen bar slecht viel bij de andere ondertekenaars van het Verdrag van Versailles.

Oproepen voor vrede

Honderd jaar later. We worstelen met Covid-19, klimaatverandering, duurzaamheid, gender, armoede en sociale ongelijkheid. En dan?
De wereldgemeenschap kijkt op 24 februari 2022 verbijsterd toe, wanneer op die dag het Russische leger Oekraïne binnenvalt en daar een ongekende ellende veroorzaakt. Poetin roept herinneringen op aan Stalin en Hitler. De Oekraïners verzetten zich dapper. Poetins wrede oorlog heeft de Europese landen razendsnel dichter bij elkaar gebracht: in de financiële, militaire en morele steun van de Europese Unie aan de Oekraïne, in de opvang van vluchtelingen uit dat land, in de maatregelen voor een verminderde afhankelijkheid van Russische olie en gas, in de snelle toelating van Oekraïne en Moldavië als kandidaat-lid van de Europese Unie.
Om de zoveel jaren is Rusland/Sovjet-Unie in het geding bij de toekenning van de Nobelprijs voor de Vrede. Deze gaat dit jaar naar één persoon en twee organisaties die zich inzetten voor de mensenrechten: de advocaat Ales Bialiatski uit Belarus, Memorial uit Rusland en het Center for Civil Liberties uit Oekraïne.

We gaan terug naar een eeuw geleden. Van 11 tot 15 december 1922 werd in Den Haag een groot internationaal Vredescongres gehouden, georganiseerd door het Internationaal Verbond van Vakverenigingen (IVV). De voorzitter van het congres is de bekende Engelse vakbondsman en Labour politicus James Henry Thomas. De drijvende kracht achter de conferentie was echter de Nederlander Edo Fimmen. Fimmen streefde naar een wereldwijde coalitie van anti oorlogskrachten en had om die reden ook organisaties uit de Sovjet-Unie uitgenodigd. Totaal waren er maar liefst zevenhonderd afgevaardigden.
Het IVV-congres roept op tot een algemene staking in geval van (oorlogs)dreiging. De Nobelprijs voor de Vrede wordt in 1922 uitgereikt aan de Noorse Poolreiziger Fridtjof Nansen vanwege zijn activiteiten voor de Volkenbond. Nansen zette zich tijdens de Eerste Wereldoorlog in voor krijgsgevangenen en vluchtelingen. In 1922 wordt in Genève in een Volkenbondsverdrag het zogeheten Nansen-paspoort ingesteld, bedoeld voor vluchtelingen zonder documenten. Nansen is in dat jaar voorzitter van het comité dat de honger in Rusland probeert te verlichten en vluchtelingen uit dat land opvangt. Vlak voor Kerstmis 1922 komt er een reactie vanuit het Vaticaan. De nieuwe paus Pius XI doet in zijn inaugurele encycliek Ubi arcano een vredesoproep. Paus Franciscus I zal dat in zijn Kerstboodschap op 25 december 2022 herhalen.

1. Geschiedenis van de arbeidersklasse, 29 augustus 2021; Solidariteit Extra 448-2, Harry Peer, Het jaar 1921. Dramatische gebeurtenissen, acties en stakingen, 5 december 2021.

welkom
extra