Solidariteit

De jaarlijkse terugblik

1923 - Het jaar van de omslag

Harry Peer

We kijken terug op een eeuw geleden - 1923 - en worden over allerlei voorvallen en gebeurtenissen in dat jaar geïnformeerd. Wat schiet me zo al snel te binnen? Dan denk ik aan het overlijden van Louis Couperus op 16 juli en de geboorte van volksschrijver Gerard Reve vijf maanden later op 14 december 1923.

Gerard Reve

Ook in 1923, 17 oktober, was de oprichting van de Katholieke Universiteit (KUN) die veel betekende voor het zelfbewustzijn en de emancipatie van het katholieke volksdeel. Het is dit jaar op bescheiden wijze herdacht, al is de KUN inmiddels omgevormd tot Radboud Universiteit. De bisschoppen hebben er hun handen van afgetrokken. Daar komt bij dat de aanduiding katholiek in sommige delen van de wereld twijfel oproept aan het wetenschappelijk gehalte van een universiteit.

Turkije en Japan

Wat verder van huis komt Mustafa Kemal Atatürk in beeld, de oprichter en eerste president van de republiek Turkije in 1923. Hij maakte van Turkije een moderne, seculiere eenheidsstaat. Met grote interesse heb ik Eus (Özcan Akyol) dit televisieseizoen gevolgd op zijn reis, waarbij hij zowel aandacht schonk aan het Turkije van honderd jaar geleden als aan het dagelijkse leven in de moderne natie geleid door de autoritaire Erdogan. Aardige gesprekken, mooie beelden. De twee krachtige aardbevingen op 6 februari 2023 in het zuidoosten schokten het land en de wereld. Die natuurramp kostte tienduizenden mensen het leven en veroorzaakte onvoorstelbaar veel schade aan gebouwen en infrastructuur.

Nog wat verder naar het oosten. Op 1 september 1923 werd de regio Kanto in Japan getroffen door een aardbeving met een kracht van 8,3 op de schaal van Richter. De aardbeving verwoestte de hoofdstad Tokio en de havenstad Yokohoma. Het aantal doden en vermisten wordt geschat op zo'n 140.000. De ellende voor dit deel van Japan was daarmee niet voorbij. De steden werden opgebouwd, maar in de nacht van 9 op 10 maart 1945 werd Tokio opnieuw bijna van de aarde gevaagd. Amerikaanse bommenwerpers vertrokken van bases op Saipan, Tinian en Guam lieten zo'n 1.700 ton aan bommen vallen, rond de 500.000 M-69 napalm-bommen. Door de krachtige winden ontstond een enorme vuurzee. Schattingen van het aantal dodelijke slachtoffers liggen tussen de 83.000 en 100.000. Ongeveer 41 km2 van de stad werd verwoest. Japan is gevoelig voor bevingen. Bij veel Japanners is er een blijvende angst, versterkt na de zeebeving en de erop volgende tsunami van 11 maart 2011 die in Fukushima een kernramp veroorzaakte.

We wenden de blik naar Amerika. In de Verenigde Staten overlijdt president Warren Harding op 57-jarige leeftijd op 2 augustus 1923 in het harnas, niet in het Witte Huis, maar in San Francisco. Hij wordt opgevolgd door Calvin Coolidge. Die blijft president tot 1929 en overlijdt in 1933 op 60-jarige leeftijd. Mogelijk dat het presidentschap van de Verenigde Staten destijds een grotere tol eiste van de persoon: Joe Biden heeft inmiddels al de gezegende leeftijd bereikt van 81 jaar, Donald Trump is 77 jaar.

Stakende arbeiders

Traditiegetrouw kijken we ook naar arbeiders en hun bonden. Wij weten nu dat 1923 min of meer het laatste jaar was van een ongeveer drie jaar durende economische crisis, waarin ondernemers soms grote winsten maakten, maar de werkers zich schrap moesten zetten om rond te komen. Op 1 januari 1923 zetten leden van de afdeling Groningen van de Algemene Nederlandse Typografen Bond de toon. Ze staken tegen een loonsverlaging. Eind april/begin mei 1923 legden arbeiders in de aardappelmeelfabrieken in Stadskanaal en omgeving het werk neer. Ze konden onmogelijk een loonsverlaging en de invoering van een tweeploegendienst accepteren. Het werd een harde strijd, waarbij de werkgevers onderkruipers aanvoerden en marechaussees en arbeiders met elkaar op de vuist gingen. Arbeiders die niet wilden bezwijken onder de druk van de directies werden uit hun dienstwoningen gezet. Op een koude en regenachtige dag in september 1923 dreven de uitgebannen stakers met hun schamele bezittingen in pramen geborgen, in de wijken en kanalen van Stadskanaal en omgeving.

Aan het eind van het jaar gaan textielarbeiders in Twente stakend het nieuwe jaar in. Een op 29 oktober begonnen staking bij Van Heek en Co. in Enschede tegen een aangekondigde loonsverlaging van 10 procent had zich uitgebreid tot een grote massa arbeiders. De textielfabrikanten verenigden zich en gaan tot uitsluiting over van 22.000 arbeiders, 39 bedrijven komen stil te liggen. De Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP) en het Nederlands Verbond van Vakverenigingen (NVV) zamelden geld in, een steunactie die bekend werd als de Twentse tiende penning. Maar het was ontoereikend om in de nood te voorzien. Het water kwam aan de lippen te staan van de stakers en hun gezinnen. Begin mei 1924 gaven de confessionele bonden het op, het NVV en het Nationaal Abeids-Secretariaat-(NAS) hielden het nog vol tot de tweede helft van juni. We krijgen de indruk dat de werknemers met de rug tegen de muur staan.

Volgens CBS-gegevens zijn er 274 stakingen geweest in 1923, waaraan 28.620 stakers deelnamen. Het aantal gestaakte dagen staat op 700.498. Het zal al die arbeiders niet hebben geholpen, maar NVV en SDAP komen in 1923 met het rapport Bedrijfsorganisatie en Medezeggenschap. Het heeft als doel het personeel van ondernemingen invloed te geven op het bedrijfsbeleid. De publicatie dient na de Tweede Wereldoorlog als model voor de Wet op de Ondernemingsraden (1950). Ordening op het vlak van de arbeidsvoorwaarden komt er met de Wet op de collectieve arbeidsovereenkomst van 1927 en de Wet op de algemeen verbindend en onverbindend verklaren van collectieve arbeidsovereenkomsten uit 1937.

De Vlootwet getorpedeerd

Het Oranjegezinde Nederland maakte zich in 1923 op voor het 25-jarig jubileum van koningin Wilhelmina. Feest op haar verjaardag op 31 augustus en de weken erna. Wilhelmina die in 1898 op 18-jarige leeftijd de troon besteeg, had snel veel geleerd en de nodige ervaring opgedaan om ministers naar haar hand te zetten. De vorstin kwam vanwege haar eigenwijze en autoritaire houding geregeld in conflict met de minister-president of andere hooggeplaatsten. Het is goed mogelijk dat het staatshoofd zich in die voor haar feestelijke periode geërgerd heeft aan de voorvallen in de landelijke politiek. Hierboven hebben we stakende arbeiders aangeroerd, maar vergeten wordt dat Wilhelmina in voorgaande jaren ook wel eens om minder voor de hand liggende redenen niet op haar werk verscheen. Ze liet het soms afweten op Prinsjesdag.

In augustus 1923 verving de antirevolutionair Hendrik Colijn, de voorman van de Christelijk - Historische Unie jonkheer Dirk Jan De Geer als minister van Financiën. Wat was er aan de hand? De Geer weigerde akkoord te gaan met bezuinigingen op ambtenarensalarissen, openbare werken, onderwijs en rechtsbedeling, terwijl er tegelijkertijd extra uitgaven voor de vloot in Indië voor meerdere jaren werden vastgelegd. Wat hield die Vlootwet in? Ze voorzag in de bouw van 4 kruisers, 24 jagers, 32 onderzeeboten en 4 mijnen leggende onderzeeërs. De timing was wel erg ongelukkig, want in februari 1922 hadden grootmachten als Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Frankrijk, Italië en Japan juist afgesproken de omvang van hun vloot aan banden te leggen. In tegenstelling tot De Geer was Colijn wel bereid de verantwoordelijkheid voor de bezuinigingen op zich te nemen.

Colijn dacht aan een verlaging van 20 procent op de salarissen van het (semi-)overheidspersoneel en het wegschuiven van langdurig werklozen naar de armenwet. Colijns plannen riepen begrijpelijkerwijze een groot verzet op onder de bevolking. Parlementair sloegen de SDAP, de andere linkse partijen en de liberalen de handen ineen. Ze werden gesteund door de socialistische en rooms-katholieke vakbonden. De SDAP en het NVV organiseerden op zondag 23 september in Amsterdam een demonstratie tegen de Vlootwet waaraan maar liefst 70.000 personen deelnamen. Sprekers waren onder andere SDAP-leider Pieter Jelles Troelstra, NVV-voorzitter Roel Stenhuis, wethouder Floor Wibaut en parlementariër Suze Groeneweg. De actie werd voortgezet met een petitionnement tegen de Vlootwet die door meer dan een miljoen Nederlanders werd getekend. Kaderleden van partij en vakbond gingen de huizen en bedrijven langs voor de handtekeningen.

Politiek bewuste arbeiders - zeker zij die zelf als marineman in Indië hadden gezeten - beseften terdege dat de uitbreiding van de vloot daar niet diende om de mensen te helpen bij dijkdoorbraken en overstromingen, maar om ze in het gareel te houden. Bij de stemming op 26 oktober 1923 schaarden tien katholieke Kamerleden zich bij de linkse oppositie, waardoor de Vlootwet met 50 tegen 49 stemmen werd verworpen. Het kabinet Ruijs de Beerenbrouck diende vervolgens zijn ontslag in. Een euforische stemming bij links. Een flinke deuk in het rechtse confessionele blok. Honderd jaar geleden ging net als nu een kabinet demissionair het nieuwe jaar in. Hoe belangrijk ook voor betrokken personen en partijen, de politieke beroering in Nederland stelde weinig voor met wat er in Duitsland allemaal gebeurde.

Duitsland, hyperinflatie

We doen een poging tot duiding van dat chaotische jaar dat werkelijk traumatisch was voor Duitsland. Op 11 januari 1923 trekken Franse en Belgische troepen het Ruhrgebied in. De Fransen en Belgen willen dat er iets terecht zou komen van de herstelbetalingen door Duitsland vanwege de geleden schade door de Grote Oorlog. Ze wilden de mijnen en fabrieken in het Ruhrbecken nu te eigen bate exploiteren en zo het kapitaal binnen krijgen dat de Duitsers niet wilden of konden betalen. De Rijksregering verklaarde vervolgens de bezetting van het Ruhrgebied onwettig en riep de bewoners op tot lijdelijk verzet.

Duitsland had ter financiering van de oorlog al vanaf 1914 een enorme schuldenlast opgebouwd. Met deze invasie wordt een proces versneld waarmee Duitsland aan de rand van de afgrond komt. Voor een belangrijk deel komt dit, doordat de rijksregering een vorm van passief verzet uitvaardigde dat het land op hoge kosten bracht. De staalarbeiders, de mijnwerkers, de ambtenaren legden allemaal het werk neer. Om de lonen van al die werkers in het Ruhrgebied te kunnen uitbetalen liet de rijksregering de geldpersen draaien. De geldontwaarding gaat razendsnel, voortbouwend op de tijdens de oorlog gemaakte schulden wordt inflatie gevolgd door hyperinflatie.

Losgeslagen moraal

Onze verbeelding schiet tekort over de razendsnel oplopende kosten van producten, voedsel, goederen en diensten: op een gegeven moment 399 miljard mark voor een brood, talloze bedrijven die over de kop gaan, miljoenen mensen die hun spaargeld kwijt raken, pensioenen die niets meer waard zijn, massaal hamsteren van levensmiddelen. Op 21 november was de waarde van de mark gezakt naar 4.210.500.000.000 voor 1 dollar. Vooral de middenklasse werd sterk getroffen door de geldontwaarding. Industriëlen die schulden moesten terugbetalen, profiteerden juist van de crisis. Mensen die niets hadden konden uiteraard niets verliezen, maar de arbeiders met hun gezinnen ervoeren dat de koopkracht zo snel daalde dat ze amper hun honger konden stillen. Dat leidde tot stakingen en vele andere vormen van protest.

Politieke en sociale chaos alom. Separatistische bewegingen in Rijnland en de Palts. Een communistische opstand in Hamburg. Communistische ministers in Saksen en Thüringen die later door de rijksregering weer werden gedwongen te vertrekken. Beieren dat steeds meer een eigen reactionaire koers vaart. Leden van de sociaaldemocratische partij, SPD, namen hun partijgenoot rijkspresident Friedrich Ebert kwalijk dat hij Saksen en Thüringen met harde hand aanpakte, maar te aarzelend was om Beieren - een centrum van rechts radicale vijanden van de Weimarrepubliek - tot de orde te roepen.
Volker Ullrich schrijft dat de traditionele burgerlijke opvattingen omtrent eigendom verdwijnen: De verschillen tussen 'mijn en dijn' vervaagden. De criminaliteit steeg in hetzelfde tempo als waarin de koers van de mark daalde en grote delen van de bevolking aan de bedelstaf raakten. Zakkenrollers hadden de wind in de rug. Dievenbendes trokken door Berlijn en andere grote steden en stalen alles wat los en vast zat.

Hoe reageerde het volk op deze rampzalige situatie? Een losgeslagen moraal. Er ontstaat een bizarre wereld. Ullrich: Omdat niemand wist hoe het leven er de volgende dag uit zou zien, leefden veel mensen bij de dag en genoten van het moment. Na ons de zondvloed, was het devies. Het verlangen naar plezier kende geen grenzen meer. Clubs, bars en uitgaansgelegenheden schoten als paddenstoelen uit de grond. Net als in de eerste maanden na de oorlog brak er een ware dansrage uit.
Het extravagante uitgaansleven van de 'nouveau riche' en de buitenlanders met hun sterke dollar, pond of gulden stonden in schril contrast met de erbarmelijke situatie van de allerarmsten: de oorlogsinvaliden. Ullrich citeert de actrice en cabaretier Trude Hesterberg: Op elke straathoek stonden de slachtoffers van de verloren oorlog. In lompen gehuld en op krukken of hurkend op de grond zonder benen, met hun oude, gehavende soldatenpet nog op. Wat moest je ze toestoppen? Vijfhonderd, duizend, een miljoen? De dag daarop was het niet meer dan een cent waard.

Rentenmark

Weimarrepubliek

Op 29 november 1923 slaagt Wilhelm Marx van de katholieke Zentrumspartei erin een nieuw kabinet samen te stellen, de SPD maakt hier geen deel vanuit. Ondertussen had de agressieve haatdragende leider van de NSDAP Adolf Hitler in Beieren een greep naar de macht gedaan. In een bierkelder te München roept hij op de achtste november de nationale revolutie uit. De dag erop wordt een mars door het centrum van München met generaal Ludendorff en Hitler aan kop door de politie neergeslagen. Hitler wordt gevangen genomen en enkele maanden later berecht. Hij slaagt erin propagandistische munt te slaan uit de rechtsgang. Van het vonnis van vijf jaar hoeft hij maar een half jaar uit te zitten in een comfortabele vesting. In die periode werkt de latere dictator aan Mein Kampf.

Patrick Dassen stelt vast dat de eerste economische crisis van 1923 de Weimarrepubliek aan de rand van de afgrond heeft gebracht. Een tweede economische crisis zou die republiek fataal worden. De crisis van 1923 had het fundament van vertrouwen, dat voor een staat nodig is om te overleven, al tot in de wortels aangetast. Niettemin, ook al was er sprake van een ongekende maatschappelijke chaos, politieke instabiliteit en economische misère, cultureel beleefde de Weimarrepubliek een ongekende bloei.
Ullrich schrijft daarover: De republikeinse staatsvorm legde de basis voor een vrije ontplooiing van kunstzinnige en intellectuele krachten. Literatuur, theater, kunst en muziek werden toegankelijk voor een breder publiek dat niet alleen meer door ontwikkelde burgers werd gedomineerd. Nieuwe media zoals film en radio vergemakkelijkten de overgang naar de massacultuur. Deze trend kwam ook tegemoet aan de behoefte van veel mensen om zich in een tijd van onzekerheid en armoede door het aanbod van de cultuurindustrie af te laten leiden van de triestheid van het dagelijks leven. Dat opwindende, spannende culturele leven zette zich voort in de tweede helft van de jaren twintig. Dassen en Ullrich geven van deze 'gouden jaren', elders de 'roaring twenties' genoemd, een boeiend exposé.

Working Class History

Nederland en Duitsland in 1923 hebben onze aandacht gehad. Met Working Class History als bron kijken we naar de arbeidersbeweging in dat jaar elders in de wereld. Wat gebeurde er in Argentinië op 27 januari? De anarchistische Kurt Wilckens brengt kolonel Benigno Varela om het leven. De legerofficier was namelijk verantwoordelijk voor de dood van 1.500 arbeiders in Patagonië in 1921-1922. Wilckens werd gearresteerd en al kort daarop vermoord door een vroegere politieofficier die door bewakers in de gevangenis was gesmokkeld. De verontwaardiging hierover leidde tot een algemene staking in het hele land.
Mexico, Veracruz, 11 mei. Na maanden agitatie werden 150 vrouwen die het jaar daarvoor gevangen waren gezet vanwege pachtweigering, vrijgelaten door de gouverneur. Het moet een roerige toestand zijn geweest: terwijl vrouwen met bewakers vochten, dreigden arbeiders buiten de gevangenis met een algemene staking. De vrouwen verlieten zingend de gevangenis in groepen van tien, een strooien hoed op met een rood lint erom. Hun supporters zongen hen toe, schreeuwden slogans, bijgezet met vuurwerk. Allen op weg naar hun vakbond om daar verder actie tegen de landheren voor te bereiden.

Japan, Tokio, 16 september. De politie arresteerde Ito Noe en haar minnaar Osugi Sakae, beiden arbeidersactivist, anarchist en prediker van de vrije liefde. De politie beschuldigde het tweetal van brandstichting; de brand was in werkelijkheid veroorzaakt door de grote aardbeving, al eerder vermeld in dit verhaal. Ito en Usugi werden geslagen en in hun cel vermoord, hun lijken in een put gegooid.
We blijven in Japan, 27 december. Daisuke Nanba - een 24-jarige student en lid van de Communistische Partij - probeert zijn kameraden uit september te wreken met een aanslag op kroonprins Hirohito. Tevergeefs. Hij wordt gearresteerd, tot de dood veroordeeld en op 15 november 1924 opgehangen.

Blijf strijdbaar en optimistisch

De wetenswaardigheden uit 1923 komen herkenbaar over. We hebben nog steeds te maken met uitbuiting van werkers, honger, armoede, oorlog, economische profiteurs, tweedracht zaaiende politici, ondermijning van de democratie en de rechtsstaat. Wat hebben we geleerd sinds die tijd?

Een eeuw later zijn er nieuwe vraagstukken bijgekomen: de opwarming van de aarde, milieuvervuiling, afname van de biodiversiteit, klimaatverandering. In een duurzame samenleving zijn mens, milieu en economie met elkaar in evenwicht, zodat we de aarde niet uitputten. Er is voldoende rijkdom in de wereld voor iedereen. Het is een kwestie van verdeling. Mensen slagen erin zin en plezier aan de kleinste dingen te beleven, staan anderen bij, blijven sociaal, altruïstisch, optimistisch en strijdbaar onder de moeilijkste omstandigheden. We kunnen ons het best laten leiden door een gezegde van Georg Bernard Shaw: tevreden mensen nemen de wereld zoals hij is, de vooruitgang komt van hen die de wereld willen verbeteren. Tot slot uit De Avonden: Alles is voorbij, het is overgegaan. Het jaar is er niet meer. Het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven.

welkom
extra