Project 'Klassenstrijd' deel 1 - ontwikkeling van het kapitaal: nummer 7
Nieuwe economische afdelingen in Marx' reproductieschema's
Het belangrijkste kenmerk van het kapitaal is de noodzaak tot eindeloze groei. Met als uitgangspunt de exploitatie, of uitbuiting van de arbeid. Deze vindt plaats in kapitalistische productieprocessen, waarin een verhouding bestaat tussen de hoeveelheid constant en variabel kapitaal die voor die productie ingezet wordt. (1) Het resultaat van deze exploitatie is een surplus of meerwaarde. Een deel daarvan, hier in navolging van Rosa Luxemburg Surplus+ genoemd, stroomt terug in de productieprocessen. (2) Vaak in de vorm van constant kapitaal. Dit terugstromen van kapitaal beperkte zich tot twee afdelingen: de productie van productiemiddelen en van consumptiegoederen. Dat terugstromen van kapitaal - Marx: reflux - kent een vertragingsproces. Het kapitaal in de geldvorm wordt eerst als schat opgepot in een kredietsysteem, voordat het gebruikt wordt in nieuwe productieprocessen. (3) Eén daarvan is de reproductie van het kapitaal zelf. Hoe zit dat in elkaar?
Maar eerst een korte samenvatting van de eerdere delen van dit project.
Nieuwe technologie veroorzaakt een rem op de kapitaalgroei. In het burgerlijk economische denken is dat een gotspe, maar Marx legt dat overtuigend uit met zijn ideeën over de tendentiële daling van de winstvoet. (4) Voor verdere accumulatie zijn nieuwe economische activiteiten nodig. Rosa Luxemburg wijst op een nieuwe vorm, namelijk: het kapitalistische imperialisme, tegenwoordig 'globalisering' geheten. Alles wat nog niet kapitalistisch functioneert, zoals derde wereld landen en ook Rusland en China, wordt snel ingelijfd in de grote kapitalistische familie. Veel geaccumuleerd kapitaal vindt daar zijn bestemming verder te accumuleren, te groeien. Ook het geld biedt een perspectief om zelfstandig te kunnen groeien. (5)
Al die nieuwe economische activiteiten lopen tegen een beperking aan. De processen van nieuwe technologie worden in die activiteiten toegepast en zorgen ervoor dat een rem ingebouwd wordt van stagnerende kapitaalgroei. Denk bijvoorbeeld aan de chip producent ASML. Groei en accumulatie stagneren het sterkst in regio's die het sterkst gekapitaliseerd zijn, bijvoorbeeld de Verenigde Staten en West-Europa. Dat komt, omdat de productie van productiemiddelen en consumptiegoederen niet meer in deze regio's plaatsvindt. ASML en bedrijven als Facebook, Twitter, Apple, Tesla en de Nederlandse tomaten en bloembollen zijn daarop uitzonderingen. Er moeten nieuwe vormen gevonden worden om kapitaal te laten groeien/accumuleren.
Commodificatie van de reproductie
Menig marxist zal verbaasd zijn over de kop 'commodificatie van de reproductie'. Dat vergt dus uitleg. 'Marktwerking' in de zorg lijkt er veel op, maar is net niet genoeg. Het begint met het Kapitaal van Marx. Daarin presenteert hij de indeling van een te produceren 'waar', in het Engels een 'commodity', die zowel een gebruikswaarde als een ruilwaarde heeft. Laten we een voorbeeld nemen. Een ziekenhuis heeft zich gespecialiseerd in knieoperaties. We concentreren ons even op de operatie zelf, niet op de nieuwe knie zelf van titanium. De orthopedisch chirurg met haar team voert de operatie uit, zij verrichten arbeid. Het resultaat is een gezonder mens die op den duur weer naar wens kan lopen en bijvoorbeeld artikelen redigeert. Er is dus een product, een waar, een commodity ontstaan. Die waar heeft zeker een gebruikswaarde, een goed functionerende knie.
De vraag is: heeft die knie ook een ruilwaarde? Is er een markt ontstaan voor nieuwe knieën? Voorheen was dat niet of nauwelijks het geval. De operatie werd in het ziekenhuis gedaan, de kosten werden vergoed door het ziekenfonds, eventueel moest een goed verdienende patiënt een eigen bijdrage betalen, waarvoor een particuliere verzekering mogelijk was. De overheid die dit allemaal organiseerde, wilde van dit systeem af. De behandeling werd nog niet geprivatiseerd, wel de bekostiging. De private zorgverzekering bijvoorbeeld het Zilveren Kruis, regelde dit allemaal en dat bleef niet bij de financiële afhandeling. De verzekeraars analyseerden de operatie en bekeken hoe die goedkoper kon. Zo ontstond een verdienmodel, of in onze termen de operatie werd een commodity met een ruilwaarde.
Efficiënter en goedkoper
Ziekenhuizen werden aangespoord met elkaar te concurreren. Zo ontstaat er ook druk op de arbeid die geëxploiteerd kan worden. De zorg, maar ook het onderwijs, de dienstverlening, de financiële administratie, de afdeling personeelszaken - alles wat niet tot de kerntaken van het ziekenhuis behoort, werd buiten de organisatie gebracht (outsourcing). Ze worden geprivatiseerd en verkapitaliseerd. Ze komen onder het juk van het kapitaal te vallen. Er kan met deze activiteiten een surplus gemaakt worden, een nieuwe manier om kapitaal te laten accumuleren. Ook de operatie zelf komt onder druk te staan. Enerzijds, doordat er privéklinieken ontstaan die concurreren met ziekenhuizen en zo reproductieprocessen onder druk zetten. Anderzijds, doordat de verzekeringsmaatschappij het ziekenhuis onder druk zet om knieoperaties efficiënter en goedkoper te maken.
circus knie
Het proces van commodificeren van 'waren' met oorspronkelijk slechts een gebruikswaarde, wordt in gang gezet door die producten ook een ruilwaarde te geven. Dat proces richt zijn pijlen vervolgens op de omvorming van processen die eigenlijk bedoeld waren om zowel het constante als het variabele kapitaal, kortom de reproductie, onder te brengen in het kapitalistische systeem. Veel Surplus+ vindt zo zijn weg naar processen die niet gericht zijn op productie van waren, maar op de reproductie van kapitaal. Vandaar de commodificatie van de reproductie.
Het behoeft nauwelijks betoog, zie de gang van zaken in ziekenhuizen, dat patiënten zich hierbij alles behalve senang voelen. De orthopedische chirurg legt nauwelijks meer verantwoording af aan de patiënt, wel aan de verzekeringsmaatschappij die over de combinatie van diagnose en behandeling gaat.
Waar Rosa Luxemburg de drang naar accumulatie van het kapitaal zocht in nieuwe vormen van imperialisme en militarisering, heeft het kapitaal inmiddels de weg gevonden naar het verdienmodel in onderwijs, zorg, zakelijke dienstverlening, enzovoort.
Uitbreiding reproductieschema's
Marx hanteerde voor de reproductie van het kapitaal twee schema's die overeenkomen met ofwel de afdeling voor de productie van productiemiddelen, ofwel de afdeling voor de productie van consumptiegoederen. Criterium voor die afdelingen is de mogelijkheid voor accumulatie of groei van het kapitaal. In de vorige bijdrage in deze serie was de conclusie dat er met geld door het kredietsysteem meer geld gemaakt kon worden. (6) Kapitaal in de vorm van geld kan accumuleren zonder dat er sprake is van accumulatie door exploitatie van levende arbeid. Kapitaal in de vorm van geld groeit door kredietverschaffing op basis van rente. Terecht dat Harvey dit 'accumulatie by dispossession', noemt - groei door onteigening - die te vergelijken is met het idee van Marx over de oorspronkelijke accumulatie. Volgens mij kan geld, vanwege de mogelijkheid tot verdere (oorspronkelijke) accumulatie, gezien worden als een nieuwe afdeling.
De accumulatie van het kapitaal in zijn reproductie (zorg, onderwijs, dienstverlening) is zonder meer accumulatie door exploitatie van de arbeid. Vraag het aan de in actie komende zorgmedewerkers, machinisten, conducteurs, buschauffeurs en verpleegkundigen bij de knieoperaties. Zij allen vechten voor een betere CAO, betere inkomens en arbeidsomstandigheden en minder werkdruk. In deze afdeling accumuleert het kapitaal door uitbuiting van arbeid. Zo zijn er nu dus vier afdelingen voor de reproductie van het kapitaal: productiemiddelen, consumptiegoederen, reproductie en geld.
Conclusie: De ontwikkeling van het kapitaal via vooral de technologie, met als gevolg de neiging van de winsten om te dalen, zetten het kapitaal aan om nieuwe mogelijkheden te zoeken om kapitaal wel te laten groeien. Ontwikkeling van nieuwe gebieden en militarisering is een optie. Het is niet vreemd dat China zoveel belangstelling heeft voor Afrika. Vanwege de grondstoffen, maar ook om het eigen Chinese kapitaal te laten groeien. Groeien met geld is het kapitaal min of meer in de schoot geworpen, omdat kapitalisten hun Surplus+ niet direct in de eigen productie kwijt konden.
Nieuw is wel de kapitalistische ontginning van onderdelen van de technologie die niet met de productie zelf te maken hebben, maar wel kapitalistische productie faciliteren. Deze ontwikkeling wordt wel de marktwerking in de zorg genoemd, maar vergt een nauwkeuriger beschrijving .
Processen in zorg, welzijn en onderwijs worden zo ingericht dat ze zelf kapitaal kunnen laten groeien, laten accumuleren.
(1) (verhouding constant en variabel kapitaal)
(2) (uitgebreide reproductie)
(3) (organisatie van het kredietsysteem)
(4) (machinerie)
(5) (Geld)
(6) (organisatie van het kredietsysteem)
