Project "Klassenstrijd" deel 3 - Kapitaal en arbeid: nummer 4
De noodzaak van het socialisme is geen eenvoudige opdracht
Sjarrel Massop
De strijd voor een andere, niet kapitalistische samenleving is complex. De problemen van een kapitalistische samenleving kunnen niet los van elkaar gezien worden en ook hun samenhang is gecompliceerd De verleiding is groot de strijd toe te spitsen op de ene of de andere actuele crisis, maar deeloplossingen bestaan niet. Zeker niet met de wetenschap dat hun oorzaak, het kapitalisme, waar dan ook dominant is.
Een brede, totale strijd zal dus het antwoord moeten zijn. Dat de arbeidersklasse de eigenaar van die strijd is, valt samen met het motto van deze serie over "klassenstrijd": de emancipatie van de arbeidersklasse moet het werk zijn van die klasse zelf.
Einde aan puinruimen
Eerst een opmerking over hoe de arbeidersklasse, het proletariaat te omschrijven. Door marxisten is de arbeidersklasse traditioneel tegenover het kapitaal geplaatst en is het bezit van de productiemiddelen het onderscheid tussen kapitaal en arbeid. De klassenstrijd wordt dan de strijd om het bezit van die productiemiddelen. De overname van dat bezit garandeert echter geen samenleving met bestaanszekerheid voor alle mensen, laat staan een samenleving waar in vrijheid geleefd kan worden!
Nu de kapitalistische problemen zich opstapelen, dringt de tijd zich steeds meer op dat de arbeidersklasse het heft in handen neemt en een einde maakt aan de lange periode van puinruimen. Daarmee wordt het proletariaat of de arbeidersklasse, de verzameling mensen die geëmancipeerd de nieuwe samenleving vorm geven. Na het puinruimen kan gewerkt worden aan een samenleving waarin bestaanszekerheid, vrijheid en welzijn vastgelegd zijn.
Ecologische strijd
Het ultieme kenmerk van het kapitalisme is de neurotische dwang om te groeien. Ruim vijftig jaar geleden werd in het rapport van de "Club van Rome" al gesteld dat er grenzen zijn aan die groei. We kunnen dagelijks om ons heen kijken en zien dat die grenzen steeds dichterbij komen. Jason Hickel stelt dan ook dat een samenleving zonder groei mogelijk is: (1)
Centraal in 'Minder is meer', staat de vaststelling dat het kapitalisme niet in staat is de klimaatverandering en ecologische ineenstorting op te lossen. Ons dominante economische systeem heeft voortdurende expansie nodig om de eigen ineenstorting te vermijden. Minstens drie procent per jaar. Het legt een enorme druk op mensen om te blijven consumeren, om schulden aan te gaan. Hoe bevrijdend is het besef dat het anders kan!
Zondag 13 augustus jongstleden op Schiphol, vroeg in de middag. Het is daar erg, dat is bekend, maar zo erg! Er zijn vluchtschema's voor vertrekkende en aankomende vliegtuigen, voor elk vijf borden met een tijdsinterval van ongeveer vier uur met zeker 150 vliegtuigen over de gehele wereld. Een mensenmassa, de 1 mei viering zou er jaloers op worden, en zo gaat dat elke dag.
Consumeren is de norm geworden, waaraan niet lang meer voldaan kan worden. Hickel geeft aan hoe de arbeidersklasse zich aan die norm kan onttrekken, een bijdrage leveren aan het ecologisch redden van de aarde. Voorwaarde is dat de gehele klasse daaraan collectief werkt door te beginnen met anders samen te leven, anders te reizen, anders vakantie te vieren. Te breken met leefpatronen die bestaanszekerheid in gevaar brengen.
Socialisme en ecologie gaan samen, de arbeidersklasse van vandaag heeft de sleutel in handen om daar aan te werken.
Strijd tegen achterstelling
Mensen tegen elkaar uitspelen, is een ander kenmerk van het kapitalisme. Dat gebeurt door schaarste te creëren, waardoor mensen tegen elkaar opgezet kunnen worden. Voorbeelden te over. Fameus in het marxistische denken is de arbeidsreserve. Door overvloed op de arbeidsmarkt te scheppen, komen arbeid(st)ers tegenover elkaar te staan en dalen de lonen. Zo'n opgelegde concurrentie ontstaat ook door de verdeling van de arbeid, bijvoorbeeld tussen mannen en vrouwen, die een groot deel van de arbeidersklasse achterstelt.
Heather Brown (E435-2) heeft hieraan een artikel gewijd.(2)
Van bijzondere betekenis is hoe Marx bewoog van het abstracte universele niveau naar het concrete natuurlijke niveau. Het abstracte niveau is dat mensen ongeacht hun gender, individuen zijn die zich bezighouden met overleven en dus met de reproductie van de mens als soort. Het concrete niveau is dat mensen, ongeacht hun gender, 'mensen op zichzelf' zijn, dat wil zeggen individuen met een eigenwaarde, als vertegenwoordigers van het 'mens zijn'. Vrouwen en mannen zijn voor elkaar niet alleen als instrumentele doelen waardevol, maar ook eenvoudig omdat ze menselijke wezens zijn met dezelfde behoeften.
Brown citeert Clara Zetkin (1857-1933):
Precies zoals de mannelijke arbeider ondergeschikt is aan de kapitalist, zo is de vrouw ondergeschikt aan de man. Ze zal altijd ondergeschikt blijven, totdat ze economisch onafhankelijk is. Maar als het er op aankomt bij de man/vrouw verhouding - niet alleen in economische, maar ook in persoonlijke zaken en in termen van revolutie - dan hebben vrouwen slechts te buigen.
Mannen en vrouwen hebben elkaar nodig, als het gaat om de mensheid te ontdoen van het kapitalistische systeem van ontmenselijking, door meer mens te zijn. Vrouwen hebben elkaar nodig, in een eigen beweging, om zich te emanciperen als mens. Een vrouwenbeweging vormt geen bedreiging voor mannen. Ze levert een bijdrage aan de totale emancipatie van de mens, als een wezen dat niet het bezit, het 'hebben' benadrukt, maar het 'zijn'. Een beweging die de gender ongelijkheid ongedaan maakt.
Een vergelijkbare redenering gaat op voor andere achterstellingen, bijvoorbeeld seksuele geaardheid, huidskleur, leeftijd, herkomst. Alle worden geconfronteerd met dezelfde uitsluiting en dat wordt door het ongelijkheidssysteem van het kapitalisme versterkt. Het is aan de emanciperende arbeidersklasse om daaraan, op weg naar een nieuwe samenleving, een einde te maken.
Mensen uit Oekraïne worden met oorlogsgeweld bedreigd, de bestaanszekerheid wordt aangetast. Ze moeten noodgedwongen vluchten. Het kan niet zo zijn dat een emanciperende arbeidersklasse mee gaat in de gedachte dat er geen plek is voor vluchtelingen, de wereld is groot genoeg en er is solidariteit nodig, zeker voor mensen die zeer kwetsbaar zijn.
Bron Freepik
Democratie
Als het over democratie gaat, spreken socialisten over 'de dictatuur van het proletariaat'. Een prikkelend begrip, want in de perceptie van mensen staan dictatuur en democratie lijnrecht tegenover elkaar. Maar waar gaat democratie werkelijk over? Dat is te vinden bij de vertaling van het oorspronkelijke Griekse woord dat een samenstelling is van 'demos': het volk, en 'kratein': regeert. Democratie betekent dus: het volk regeert.
In geen enkele samenleving op de wereld, in geen enkele zichzelf noemende democratie, is dat het geval. In de dictatuur van de arbeidersklasse is dat wel het geval: de meerderheid van het volk regeert. Een wezenlijke voorwaarde is dat deze meerderheid haar regerende verantwoordelijkheid niet uitbesteedt, dat er vrijheid van meningsuiting is.
Ellen Meiksins Wood: (3) (E491-2) en (E444-1)
De kenmerkende kracht in de kritiek van Marx moet gevonden worden bij de stemgerechtigde meerderheden in de werkende klasse. Sociale hervormingen hebben zich niet doorgezet, waarom zijn sociale ongelijkheden zo hardnekkig, waarom zijn economische ongelijkheden niet afgenomen, maar hebben die zich juist verdiept? Waarom zijn de sociale macht en dwang als verdiensten van de welvaartsstaat zo kwetsbaar en precair, vooral in het neoliberale tijdperk? Kapitalisme heeft het mogelijk gemaakt dat er niet alleen een handige verdeling van de arbeid is gekomen door tussenkomst van wetenschappen die versluieren en moeilijk ontoegankelijk zijn. Maar ook dat er een wereldvisie is gekomen, waarin economische machtsvormen en dwang in het geheel niet worden herkend.
Kortom. Het kapitalisme slaagt erin de politiek en de economie van elkaar los te maken. De economie moet in het kapitalisme vrij zijn, er mogen geen belemmeringen zijn voor kapitalistische concurrentie om winsten veilig te stellen. Er mag geen centrale economische macht zijn die het kapitaal in zijn willekeur aan banden legt. Het economische systeem moet worden gedecentraliseerd. Het kapitaal is weinig geïnteresseerd in politieke macht, anders dan dat deze macht de belemmeringen weghaalt voor de kapitalistische productiewijze. Dat kan het beste door decentralisatie van de politieke macht.
Uitbanning van elke uitsluiting
Deze uitleg heeft consequenties voor de arbeidersklasse, namelijk hoe er toegewerkt kan worden naar een andere, niet-kapitalistische samenleving. Een essentiële uitwerking daarvan biedt Rosa Luxemburg (E491-2):
De reële dialectiek van de revolutie zet dergelijke mollenwijsheid op zijn kop [de arrogantie van een politiek programma op weg naar het socialisme]. De weg leidt niet via een meerderheid naar een revolutionaire tactiek. Een revolutionaire tactiek leidt naar de meerderheid.
De arbeidersklasse voert de strijd en van daar uit worden nieuwe eisen geformuleerd, verbindingen gelegd met andere strijd en sluiten zich aan. Er worden geen compromissen gesloten, elk (beperkt) resultaat wordt gevolgd door nieuwe strijd. Zo ontwikkelt zich een permanente strijd en een bewustzijn welke richting de arbeidersklasse op wil. Deze aanpak komt overeen met het idee van Marx en is daarmee humaan en emanciperend voor alle mensen - zo worden klassen langzaam opgeheven. Uiteraard blijven er meningsverschillen, maar wel ontstaat zo een overgrote meerderheid die andersdenkenden respecteert.
Conclusie.
De neergang van het kapitalisme is onvermijdelijk, gezien de bedreigingen en de gevolgen daarvan voor mensen op velerlei gebied. Bestaanszekerheid, leefbare wereld, natuur en klimaat, ongelijke verdeling, onmogelijkheid van continue groei, beperkingen van de technologie, oorlog, uitsluiting, worden afgewenteld op de arbeidersklasse. De arbeidersklasse zal in verzet komen en komt al verspreid in verzet.
Het bewustzijn dat deze bedreigingen het resultaat zijn van het sociaal, culturele, politieke en economische systeem dat we kapitalisme noemen, zal tot de meerderheid doordringen. Het besef dat een menswaardig bestaan op deze wereld door mensen zelf bevochten moet worden. Resulterend in een klassenbewustzijn dat de gangmaker vormt voor veel veranderingen en uiteindelijk het socialisme.
De klassenstrijd kan gevoerd worden, met de nieuwe definitie van de arbeidersklasse, de verzameling mensen die streven naar emancipatie en een ander systeem van samenleven. Die arbeidersklasse zal tot het besef komen dat zolang mensen elkaar uitsluiten de overgang naar een andere samenleving ernstig gehinderd wordt. Het is daarom zaak alle vormen van klassenstrijd aan elkaar te verbinden. En dan klinkt als vanouds: proletariërs aller landen verenigt u!
(1) Hickel, Jason, (2021), Minder is meer, hoe degrowth de wereld zal redden. Bergen, EPO boek,
(2) Brown, Heather, (2020), Gender Equality, in The Marx Revival, Key Concepts and New Interpretations, Cambridge, University Press. Samengevat in (E435-2) bij Solidariteit
(3) Meiksin Wood, Ellen, Democracy, in The Marx Revival, Key Concepts and New Interpretations, Cambridge, University Press. Samengevat in (E444-1)) bij Solidariteit en verder uitgewerkt in (E491-2)
