Project "Klassenstrijd" deel 2 - ontwikkeling van de arbeid: nummer 7

Het proletariaat en het geglobaliseerde kapitalisme

Sjarrel Massop

Het kapitalisme is het wereldomvattende politieke, sociale, economische en culturele systeem geworden, en het is dominant. Het wordt steeds duidelijker dat het systeem op wereldschaal onoverkomelijke problemen meebrengt. Het kapitalisme bedreigt de gehele wereldbevolking op verschillende terreinen, samenlevingen komen onder grote druk te staan. Een internationale arbeidersbeweging is nodig om het voortouw te nemen de naderende crises van het systeem op te lossen. Hoe staat het ervoor met het internationale proletariaat en de nog maar weinig kleinere metgezel het precariaat?

bron IISG

Voor een antwoord op die vraag kunnen we kritisch aankloppen bij Marcel van der Linden die op dit gebied de internationale autoriteit is. (1) Marcel stimuleerde mij bijna twintig jaar geleden om Die Resultate te lezen, (2). Met daarin de gedachte van de formele naar reële onderschikking van de arbeid aan het kapitaal'. (Resultate). Die gedachte is fundamenteel en de verdere verdieping heeft mij het proletariaat als factor van de klassenstrijd beter doen begrijpen.

Voorgaande samenvattend

Om te beginnen, proletariaat en arbeidersklasse zijn twee woorden voor één en hetzelfde begrip. Marx analyseerde het kapitalisme als een politiek en economisch systeem, waarbij de kapitalisten de productiemiddelen (het kapitaal) bezaten en het proletariaat slechts over één capaciteit beschikte, namelijk het arbeidsvermogen. Over dat vermogen konden de arbeiders vrij beschikken, dat wil zeggen zij konden het vrij op de arbeidsmarkt verkopen aan de kapitalist voor een loon.
Dit loon stelde het proletariaat in staat om de bestaansmiddelen aan te schaffen, zoals voedsel, kleding, huisvesting en beperkt luxe middelen voor zover het loon daar toereikend was. Oorspronkelijk beperkte het begrip zich tot het industriële proletariaat. Naarmate het systeem van het kapitalisme zich verder ontwikkelde, werden steeds meer sectoren - bijvoorbeeld transport, verkoop, energie, huisvesting - ingericht als kapitalistische bedrijven. Dat betekende dat steeds meer sectoren deel uitmaakten van het kapitalisme. Deze ontwikkeling heet 'commodificatie': van van nutsmiddelen tot commerciële producten, oftewel de omschakeling van gebruikswaarden naar ruilwaarden. Gebruikswaarde - ruilwaarde.

Lang heeft het proletariaat zich tegen al te grote willekeur van de kapitalisten weten te verdedigen door goede arbeidsvoorwaarden af te dwingen, waaronder een vast arbeidscontract. Met de verdere ontwikkeling naar de reële onderschikking van de arbeid aan het kapitaal, zijn die arbeidsvoorwaarden en contracten minder en minder geworden. Een groot gedeelte van de arbeidersklasse, in Nederland nu al 40 procent, heeft die zekerheden niet meer. Het proletariaat krijgt te maken met precaire arbeidssituaties. Dat deel van het proletariaat noemen we het precariaat. Flexibilisering.

Massale veranderingen

De ontwikkeling van het kapitalisme voltrekt zich in een moordend tempo. Zelfs in de zich nog communistisch noemende landen is het kapitalisme als systeem brutaal dominant. In landen als Brazilië, Rusland, India en vooral China (BRIC) gaat het elk voorstellingsvermogen te boven. De Canadese fotograaf Edward Burtynsky heeft dat met foto's en dvd's in beeld gebracht. (3)
De ontwikkeling van de proletariaat, internationaal, gaat niet gelijk op met die van het kapitaal.
Marcel van der Linden:

Zowel de omvang als de samenstelling van de wereldwijde werkende klasse zijn dramatisch veranderd gedurende de laatste vier decennia. Echter deze massale veranderingen vinden hun weerslag niet in de kracht van de arbeidersorganisaties.

Er is terdege groot verzet geweest, massale stakingen deden zich voor in India en China. Deze opkomende kapitalistische landen kennen vakorganisaties. Uiteindelijk is dat verzet echter onder controle gehouden door staat en kapitaal.

Het meest treffende voorbeeld van een snel groeiende kapitalistische economie zonder een onafhankelijke vakbeweging is de Volks Republiek China. De gastheer van de grootste arbeidersorganisatie ter wereld, de All-China Federation of Trade Unions (ACFTU) met 230 miljoen leden. Dit is niet een onafhankelijke vakbond, maar eerder een aandrijfriem voor de Chinese Communistische Partij. De meeste van de talrijke arbeidsconflicten in de volksrepubliek vinden plaats niet met de steun, maar ondanks de ACFTU.

Internationale verzwakking

De ontwikkeling van de arbeidersbeweging in de bakermat van het kapitalisme, West-Europa en in tweede instantie Noord-Amerika, heeft door haar corporatistische (medeverantwoordelijkheid nemende) houding en afzijdigheid van de inhoud van de arbeid geen gelijke tred gehouden met de ontwikkeling van het kapitaal. De kracht van de arbeidersbeweging is wereldwijd sterk op zijn retour. Er is een aantal factoren, met dank aan Marcel, dat bijdraagt aan de verzwakking van het internationale proletariaat.

Het socialisme zal pas echt bereikt worden als we er een wereldsysteem van kunnen maken.
bron: Cubanismo.be

* De samenstelling van de werkende klasse verandert. Vakbonden vinden het moeilijk om werkers in de diensten- of financiële sector te organiseren. De snel groeiende, informele economie is complicerend, omdat de arbeiders vaak van baan veranderen en hun inkomen moeten verdienen onder vaak precaire arbeidsvoorwaarden.

* Significante economische verschuivingen hebben plaatsgevonden. De groei van directe buitenlandse investeringen in de kernlanden, heel Londen en Amsterdam zijn, inclusief de voetbalclubs, opgekocht door oliesjeiks of Russische oligarchen. Transnationale bedrijven en internationale handelsblokken zijn vermenigvuldigd. Brazilië, India en vooral China zijn belangrijke nieuwe deelnemers die de spelregels veranderen. Dit gaat vergezeld met nieuwe supranationale instituties, zoals de wereld handelsorganisatie WTO, opgericht in 1995.

* De traditionele vakbonden worden meer en meer geconfronteerd met alternatieve structuren. In Brazilië, Zuid-Afrika, de Filipijnen of Zuid-Korea zijn vaak militante arbeidersgroepen (sociale bewegingen) opgekomen. Nieuwe vormen van vakbondswerk, aan de basis buiten de gevestigde kanalen, zijn sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw verschenen. Deze ontwikkeling gaat gepaard met internationale verbindingen op de werkvloer, waarbij de leidingen van de betrokken vakbewegingen gepasseerd worden. Zij houden vast aan hun bureaucratie en corporatieve overlegstructuren met bedrijven en overheden.

Traditionele bonden

De conclusie van Marcel van der Linden luidt:

In 2014 werd de International Trade Union Confederation (ITUC) opgericht, waarmee ongeveer 200 miljoen arbeiders/sters lid waren van een vakbond, waarvan 176 miljoen georganiseerd in de ITUC. Dit terwijl het totale aantal arbeiders/sters ruw geschat werd op 2,9 miljard, waarvan 1,2 in de informele economie [de geflexibiliseerden en het precariaat, dat is dus al 40 procent]. De wereldwijde vakbondsdichtheid, organisatiegraad, wordt geschat op niet meer dan 7 procent.

Rode Vlaggen

Hierbij een aanvullende kritische kanttekening.
De vierde factor is de ontwikkeling van de traditionele vakbonden. De bureaucratische leidingen hebben zich losgeweekt van hun achterbannen. Activerend vakbondswerk, aan de basis en gedemocratiseerd, is vaak abracadabra voor de leiding. Dit is een veel voorkomend verschijnsel in West-Europa en Noord-Amerika. Na onderhandelingen worden akkoorden gesloten (cao's) met ondernemers en/of overheden. De betrokkenheid en invloed van de werkenden en precairen zijn minimaal. Ze mogen komen opdraven bij stakingen en demonstraties, maar hun strijd wordt niet met elkaar verbonden, bevordering van het klassenbewustzijn neemt daardoor niet toe. Arbeiders/sters verliezen zo het vertrouwen in de leiding en stemmen met de voeten. Dit verschijnsel heet substitie (de leiding van het proletariaat vervangt het proletariaat), zowel bij de arbeiderspartijen als de vakbeweging. (4)

Conclusie

Het proletariaat, samen met het precariaat, neemt in omvang sterk toe maar in kracht af. Wat het kapitalisme als systeem aanricht, wordt een groot probleem dat slechts opgelost kan worden door een versterking van de klassenstrijd. De voortekenen zijn daarvoor niet gunstig, ondanks de grote groei van het proletariaat en het precariaat. In de nieuwe kern van de kapitalistische wereldeconomie neemt echter het arbeidersverzet toe. Zijn er toch mogelijkheden?

(1) Van der Linden, M., (2011) Workers of the World, essays toward a global Labor History, herdruk van idem 2008, Koninklijke Brill, Leiden. Musto, M., (2020) The Marx Revival, Key Concepts and New Interpretations, bijdrage 4 Marcel van der Linden, Proletariat, Cambridge University Press, Londen Besproken in Proletariaat. Van der Linden, M., (2015) The Crisis of World Labor De crisis van de wereldarbeid.
(2) Marx, K., (1988) Ökonomische Manuskripte, 1863 - 1867, Marx Engels Gesamtausgabe 2, zweite Abteilung, band 4,IMES, Amsterdam. Vertaling van Resultaten van het directe productieproces
(3) Manufactured Landscapes Antropoceen
(4) De volgende bijdrage in deze serie gaat over de arbeidsmigratie. Daarna, de laatste, behandelt het probleem van subject en object in de klassenstrijd, de bureaucratisering.