Project "Klassenstrijd" deel 2 - ontwikkeling van de arbeid: nummer 5
Vervreemding en individualisering
Sjarrel Massop
Thema's als standaardisering en onzinbanen stellen ons over de arbeid voor een gro0t probleem: werkenden kunnen zich niet meer identificeren met hun dagelijkse activiteiten. De organisatie van de productie vervreemdt hen van hun eigen arbeid. Daardoor is de desinteresse voor hun dagelijkse bezigheden groot en zijn ze slechts geïnteresseerd in het loon dat ze voor hun arbeid ontvangen. De consumptie, mogelijk door hun loon, wordt de compensatie van de vervreemde arbeid. De individualisering van de samenleving is aan die vervreemding verbonden.
De jonge Marx heeft zich rond 1844 beziggehouden met het probleem van de vervreemding. Helaas heeft hij zijn activiteiten met dit thema beperkt uitgewerkt, István Mészáros heeft geprobeerd dit op te pakken. (1)
De centrale gedachte in het dossier "Klassenstrijd" is immers dat alles onder het kapitalisme verandert. Dat geldt ook voor het concept vervreemding.
De eigen natuur
istván mészáros
Mészáros werkt in de introductie van zijn boek de complexiteit van het concept vervreemding uit De kerngedachte licht hij als volgt toe:
a. De mens is vervreemd van de eigen natuur. Deze stelling van vervreemde arbeid drukt de relatie uit van de arbeid(st)ers tot het product van hun arbeid; Dat is tegelijkertijd, volgens Marx, hun relatie tot de gevoelige buitenwereld, tot de dingen van de natuur.
De mens maakt 'dingen' die weinig meer te maken hebben met de eigen behoeften. De noden van de mens komen voort uit de noodzaak tot reproductie, bijvoorbeeld: voedsel, kleding en huisvesting. Het overgrote deel van de mensen houdt zich in de dagelijkse praktijk niet meer bezig met die productie. De computerprogrammeur schrijft een mooi programma voor de logistieke problemen van het transport van de kippen naar de slachterij. Met het salaris dat de programmeur daarmee verdient, kan een lekker kip sateetje bij de frietkot worden gekocht.
De frietboer is niet minder vervreemd van de voedselproductie dan de computerprogrammeur. Hij of zij kan het sateetje klaarmaken, maar het is hoogst zelden voor eigen consumptie. Het sateetje heeft de vorm van een ruilwaarde niet van een gebruikswaarde. Het dient de verkoop, waarmee het salaris verdiend wordt.
De eigen activiteit
b. De mens is vervreemd van zichzelf, van de eigen activiteit. Deze stelling drukt de relatie van de werkenden uit tot de handeling die zij verrichten. Dat wil zeggen, de relatie van de arbeid(st)er tot de eigen activiteit. Die arbeid draagt niet bij aan de bevrediging van de behoeften.
Het werk van de programmeur heeft niets uit te staan met eten van het kip sateetje. De frietenboer komt zelfs in zijn arbeid niet toe aan eten en het is zelfs niet aannemelijk dat, de gehele werkdag werkend in de lucht van kip en satésaus, hij trek heeft om zijn product te eten.
De eigen soort
c. De mens is vervreemd van de eigen soort, de mensheid. Vervreemde arbeid verandert de menselijke soort, zowel wat hij/zij van nature is, alsook het denken in producten die vreemd voor hem/haar zijn. Slechts in de vorm van loon zijn ze een middel voor het individuele bestaan.
De individuele mens maakt producten die de mensheid misschien van nut zijn, maar die de mensen zelf in hun behoeften nauwelijks dienen. Een boekdrukker maakt boeken die hij zelf waarschijnlijk nooit zal lezen, een aannemer bouwt een huis, waarin hij zelf nooit zal wonen. Het probleem van deze vorm van vervreemding is dat er zo producten ontstaan die slechts voor een deel van de mensheid een twijfelachtig nut heeft. Deze vervreemding wordt versterkt, doordat de productie asociaal wordt: geïndividualiseerd. Een voorbeeld is de megalomane raket van Elon Musk. Vele mensen werken aan dat project mee. Zij vragen zich nauwelijks af wat de relevantie is van deze werkzaamheden. Zij verdienen er hun loon mee, dat is waar. De kwestie is dat er zo producten ontstaan die bestemd zijn voor de consumptie, maar als zodanig slechts de kapitalistische accumulatie dienen.
De andere mensen
d. De mens vervreemdt zich van anderen. Een direct gevolg van het feit dat de mens vervreemd is van zijn/haar arbeid (a), het product van die arbeid (b) en van de mens als mensheid (c) is de vervreemding van de mensen onderling.
De samenlevingen raken ontwricht. Het vervreemden van de arbeid, de producten ervan en van de identiteit van de soort, brengen met zich mee dat de mens solistisch wordt. De samenhang van de menselijke samenleving verdwijnt. De vervreemding leidt logisch tot individualisering van de mens. Mensen voelen zich niet meer met elkaar verbonden, niet meer verantwoordelijk voor elkaar.
Opheffen
Marx beperkte zich nooit tot de verklaring van maatschappelijke verschijnselen zoals de vervreemding. Hij zocht naar de ontwikkelingen die de problemen van het kapitalisme veroorzaakten en ontwikkelingen die een oplossing zouden brengen. Hij vond dat in de term Aufhebung. De vertaling daarvan uit het Duits was voor Mészáros niet eenvoudig. Hij kwam tot betekenissen als transcendentie (uitstijgen boven de dagelijkse werkelijkheid). Of suppressie (onderdrukking). Of preserveren (beschermen tegen aantasting). Of opheffen.
In het Nederlands heeft de letterlijkvertaling van 'aufheben', te weten opheffen een dubbele betekenis. Zowel 'op een hoger plan brengen' als 'beëindigen'. Het past in het dialectische denken van Marx om zo'n term te gebruiken.
Het spanningsveld van het gecompliceerde begrip vervreemding leidt tot een uitkomst die niet minder gecompliceerd is. Marx was echter een op en top humanist. Hij zag, en was er van overtuigd, dat het mens zijn slechts opgelost (aufgehoben) kan worden door mensen zelf. Dat sluit naadloos aan bij het motto van de serie ''Klassenstrijd: de emancipatie (Aufhebung) van de arbeidersklasse moet het werk van de arbeidersklasse zelf zijn.
De vervreemding, met in het verlengde daarvan de individualisering, leidt tot ongeïnteresseerdheid van mensen voor elkaar - willekeur. Gaat het om de arbeid, dan stuit die desinteresse op grenzen. De schoonmakers in hun strijd, net als de werkers in de gezondheidszorg, eisten naast een beter loon ook respect voor hun werk. Grensoverschrijdend gedrag wordt in veel arbeidsrelaties aan de kaak gesteld. Etnisch profileren wordt een taboe. De afschaffing van de slavernij is hoofdzakelijk gericht op erkenning. Het zijn allemaal voorbeelden van het complexe concept van vervreemding en het verzet daartegen.
Conclusie. Logisch gevolg van de overgang van de formele naar de reële onderschikking van de arbeid aan het kapitaal, is de vervreemding van de mens van haar/zijn arbeid. De individualisering, en de vervreemding van de eigen soort volgt daarop. De mensheid zal echter nooit het humane, en door en door sociale, karakter verliezen. Onderlinge solidariteit, ook in de arbeid, zal uiteindelijk het kapitalisme beëindigen. De vervreemding lost zich dan op.
(1)Mészáros, I.,(2005) Marx' theory of Alienation, Merlin Press, Londen
